มิติประวัติศาสตร์ของกลุ่มชาติพันธุ์ :
กะเหรี่ยง ถือเป็นชนพื้นเมืองดั้งเดิมของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดย ราจาห์ (2008. อ้างใน วิชาติ บูรณะประเสริฐสุข. 2555) วิเคราะห์จากเรื่องเล่า ตำนานและข้อมูลจากหลายส่วนว่าแต่เดิมนั้นชาวกะเหรี่ยงน่าจะตั้งถิ่นฐานอยู่ในมองโกเลียเมื่อ 2,617 ปีก่อนคริสตกาล ต่อมาได้ย้ายมาแถบตะวันออกของเตอร์กิสถานราว 2,013 ปีก่อนคริสตกาล และเคลื่อนย้ายมาตั้งถิ่นฐานที่ทิเบต ราว 1,864 ปีก่อนคริสตกาล อพยพมายังมณฑลยูนนานของจีนราว 1,385 ปีก่อนคริสตกาล ก่อนจะเคลื่อนย้ายเข้ามายังเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ในเขตภาคตะวันออกของประเทศพม่า ภาคเหนือและตลอดแนวฝั่งตะวันตกของประเทศไทย โดยเข้ามาหลายระลอกด้วยกัน กลุ่มแรกเดินทางมาถึงเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ราว 1,125 ปีก่อนคริสตกาล มีกลุ่มเดินทางมาสมทบอีกในช่วง 759 ปีก่อนคริสตกาล (วิชาติ บูรณะประเสริฐสุข. 2555: 1-2)
ในส่วนของกะเหรี่ยงในประเทศไทยนั้น นักวิชาการสันนิษฐานว่าล้วนแล้วแต่อพยพมาจากประเทศพม่าทั้งสิ้นโดยกลุ่มแรก ๆ ที่อพยพเข้ามาคือ กลุ่มโพล่งหรือโป และปกาเกอะญอหรือกะเหรี่ยงสกอ ส่วนกลุ่มของ ตองสู กะยาห์ กะยันและกะยอ เป็นกลุ่มที่อพยพมาใหม่หลายระลอกด้วยกันนับตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 18 ซึ่งเป็นช่วงที่ราชอาณาจักรไทยและพม่าทำสงครามกัน ในระหว่างช่วงปลายกรุงศรีอยุธยาถึงช่วงต้นกรุงรัตโกสินทร์ โดยนักวิชาการแยกกะเหรี่ยงออกเป็นสี่กลุ่ม ได้แก่ หนึ่ง กะเหรี่ยงสกอ (Sgaw) สอง กะเหรี่ยงโป (Pwo) สาม กะเหรี่ยงแบร หรือบเว (Bwe) สี่ ตองสูหรือปะโอ (Taungthu/Pa-o) ในประเทศไทยนั้นพบกลุ่มชาติพันธุ์กะเหรี่ยงกระจายที่เป็นชนพื้นเมืองท้องถิ่นดั้งเดิมที่อยู่อาศัยในดินแดนนี้มาหลายร้อยปีซึ่งปัจจุบันตัวตั้งถิ่นฐานอยู่ในพื้นที่ภาคเหนือและภาคตะวันตกนั้นมีสองกลุ่มย่อยคือ กลุ่มกะเหรี่ยงสกอร์และกลุ่มกะเหรี่ยงโป ส่วนกลุ่มย่อยอื่น ๆ นั้นเคลื่อนย้ายเข้ามาในช่วงหลัง (วิชาติ บูรณะประเสริฐสุข. 2555: 2-4) มีหลายตำนานเล่าสืบต่อกันมาคล้ายคลึงกันว่า กะเหรี่ยงทั้งสี่กลุ่มนั้นเป็นพี่น้องกัน หากแต่เคยมีความขัดเคืองใจกันบางอย่างทำให้แยกย้ายเดินทางตั้งถิ่นฐานห่างกัน เมื่อผ่านมามาหลายชั่วอายุคนนั้นภาษาปรับเปลี่ยน ผสมกลมกลืนกับชาติพันธุ์อื่น ทำให้ปัจจุบันใช้ภาพูดกันคนละภาษา หากแต่มีบางคำที่คล้ายคลึงกัน โดยภาษาพูดของกะเหรี่ยงทั้งสี่กลุ่มนั้น นักภาษาศาสตร์จัดให้อยู่ในกลุ่มภาษาตระกูลจีน –ทิเบต (Sino-Tibetan) หากแต่มีการแตกลุ่มย่อยทางภาษาศาสตร์มาอีกสี่กลุ่มได้แก่ Titeto-Burman, Mon-Lhmer, Karen, Tai (บัณฑิต ไกรวิจิตร 2549:46)
กลุ่มชาติพันธุ์กะเหรี่ยงในประเทศพม่านั้นมีรัฐของตนเองสองรัฐคือ รัฐกะเหรี่ยง (Kayin State) ซึ่งส่วนประชากรใหญ่เป็นกลุ่มชาติพันธุ์กะเหรี่ยงขาว (ปกาเกอะญอ) และรัฐคะยา (Kayah State) ซึ่งประชากรส่วนใหญ่เป็นกลุ่มชาติพันธุ์กะแยหรือที่รู้จักในภาษาไทยในชื่อกะเหรี่ยงแดง แต่ทั้งสองรัฐนั้นก็มีกลุ่มชาติพันธุ์กะเหรี่ยงกลุ่มอื่นอาศัยอยู่ร่วมกัน รวมถึงกลุ่มชาติพันธุ์อื่น ๆ ที่อาศัยอยู่ในรัฐเดียวกัน ทั้งสองรัฐต่างถือว่าตนเองเป็นรัฐอิสระมีระบบปกครองตนเองแต่โบราณก่อนยุคอาณานิคม และเมื่อเข้าสู่ช่วงอาณานิคมนั้นอังกฤษใช้แนวนโยบายแบ่งแยกปกครองให้อิสระแก่รัฐชาติพันธุ์พอสมควร ทำให้ทั้งสองรัฐไม่ได้ขึ้นตรงต่อการปกครองกับรัฐบาลทหารพม่า ดังนั้นเมื่อพม่าได้รับอิสรภาพรัฐชาติพันธุ์หลายรัฐจึงเกิดการต่อสู่เพื่อแบ่งแยกการปกครองตนเองโดยใช้ประวัติศาสตร์ชาติพันธุ์ผนวกกับสัญญาปางโหลงเพื่อพยายามแบ่งแยกรัฐอิสระ ความขัดแย้งระหว่างรัฐอิสระกับรัฐบาลทหารพม่าจึงทวีความรุนแรงขึ้นเมื่อรัฐบาลใช้แนวนโยบายตัดสี่เพื่อปราบปรามอำนาจของรัฐชาติพันธุ์ในเขตภูเขา (ดุลยภาค ปรีชาปรัชช 2562)
กะแย กะเหรี่ยงแบร หรือ บเว (Bwe) หรือที่คนส่วนใหญ่รู้จักในชื่อของกะเหรี่ยงแดงนั้น เป็นอีกกลุ่มชาติพันธุ์หนึ่งซึ่งอยู่ในกลุ่มกะเหรี่ยง (Karen) หากแต่มีความแตกต่างด้านภาษาและวัฒนธรรมบางประการกับกลุ่มกะเหรี่ยงสกอ (Sgaw) ซึ่งส่วนใหญ่อยู่ในภาคเหนือของประเทศไทย ชาวกะแยเคลื่อนย้ายเข้าสู่ประเทศไทยนับตั้งแต่ช่วงก่อนยุคอาณานิคม โดยเดินทางโยกย้ายหมู่บ้านข้ามไปมาระหว่างรัฐก่อนการกำหนดเขตเส้นแบ่งรัฐชาติ โดยมีเรื่องเล่าจากผู้อาวุโสบ้านห้วยโป่งอ่อนว่า เมืองแม่ฮ่องสอนคือแผ่นดินดั้งเดิมที่บรรพบุรุษชาวคะแยซี (กะเหรี่ยงแดง) ได้บุกเบิกที่ดินทำกินในรูปแบบไร่หมุนเวียนสืบต่อกันมา โดยมี “สะถึเผ่” เป็นต้นตระกูล ก่อนที่พวกไตจะอพยพลงมาและรุกไล่ให้ชนชาวกะเหรี่ยงแดงถอยร่นออกไปบริเวณชายขอบของเมืองแม่ฮ่องสอนและเคลื่อนย้ายเข้าไปในประเทศพม่าที่สุด ส่วนกลุ่มที่ยังคงหลงเหลืออยู่ในปัจจุบันนั้นเป็นลูกหลานชาวกะเหรี่ยงแดงที่ตกหล่นจากการเคลื่อนย้ายครั้งนั้น (ยศ สันตสมบัติ และคณะ. 2544: 45-46) กับอีกตำนานหนึ่งกล่าวถึง สมัยที่จอละฝ่อเป็นผู้ปกครองดินแดนแคว้นคะยาก่อนการเข้ามาของอังกฤษนั้น ได้มีการทำสัตย์สาบานร่วมกับเจ้าอุปราชหอหน้าแห่งเมืองเชียงใหม่ ว่า
"ตราบใดแม่น้ำคง (สาละวิน) บ่แห้งหาย เขาควายบ่ซื่อ (ตรง) ถ้ำหลวงยังบ่ยุบ
เมืองนครเชียงใหม่กับเมืองยางแดง จะต้องเป็นมิตรไมตรีไม่รุกรานกันตราบนั้น"
(สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแม่ฮ่องสอน. 2551: 92-93)
หลักฐานดังกล่าวชี้ให้เห็นว่าชาวกะแยตั้งถิ่นฐานอยู่ในล้านนา ตั้งแต่เมื่อครั้งที่ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำสาละวินอยู่ภายใต้อำนาจของโยนก โดยอยู่อาศัยในดินแดนนี้ด้วยการจ่ายเงินค่าที่ดินรายปีให้กับเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ รวมถึงการส่งเครื่องบรรณาการอื่น เช่น ผ้าทอ น้ำผึ้งป่า ผลผลิตทางการเกษตร แสดงถึงสัมพันธภาพอันดีระหว่างเมืองยางแดงกับเมืองเชียงใหม่ (วิชาติ บูรณะประเสริฐสุข. 2555: 3) นั่นแสดงให้เห็นว่า กลุ่มชาติพันธุ์หลากหลายกลุ่มที่เคลื่อนย้ายไปมาตามแนวทิวเขาสูงตระหง่านด้านตะวันตกนั้นเป็นคนพื้นเมืองติดแผ่นดิน (indigenous peoples) ในดินแดนนี้มาก่อนการขีดเส้นแบ่งรัฐชาติ ซึ่งมีหลากหลายกลุ่มย่อย แต่ละกลุ่มย่อยต่างมีวิถีชีวิต ความเชื่อ ประเพณีและวัฒนธรรมท้องถิ่นที่แตกต่างกันออกไป
เมื่อผู้ศึกษาลงพื้นที่ชุมชนกะแยบ้านห้วยผึ้งและบ้านห้วยโป่งอ่อนนั้น ผู้อาวุโส ต่างกล่าวตรงกันว่า บรรพบุรุษของพวกเขาตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยในพื้นที่นี้มาหลายชั่วอายุคน อาจจะโยกย้ายไปหมู่บ้านใกล้เคียงบ้าง แต่ก็ไม่ได้ห่างไกลจากถิ่นฐานเดิมมากนัก สามารถเดินเท้าติดต่อสื่อสารกันได้ นั่นแสดงให้เห็นว่า พวกเขาเหล่านั้นเป็นคนติดแผ่นดินมาก่อนการแบ่งแยกเขตแดนรัฐชาติ เมื่อนโยบายผสมกลมกลืนเข้ามากระทำการต่อผู้คนที่อยู่ในพื้นที่ชายแดนผ่านรูปแบบของการจัดการศึกษาและบัตรประชาชนเพื่อยืนยันสถานะนั้น พวกเขาได้รับสถานะของคนไทย อีกทั้งรุ่นลูกรุ่นหลานได้เข้าระบบการศึกษาตามนโยบายของรัฐ หากจะมีความแตกต่างหลากหลายอยู่บ้างคือผู้อาวุโสที่ยังใช้ภาษาของกลุ่มชาติพันธุ์ในการสื่อสารระหว่างกันในชุมชน ส่วนสำนึกของความสัมพันธ์หรือเกี่ยวพันกับรัฐคะยานั้น พวกเขาไม่ได้มีความรู้สึกนึกคิดมากเท่ากับความสำนึกทางชาติพันธุ์ในฐานะของความเป็นคนกะแยด้วยกัน
"เกิดมาก็อยู่ตรงนี้แล้ว พ่อแม่ ปู่ย่าก็อยู่ตรงนี้ ย้ายไปย้ายมาตามไร่ เราก็อยู่ตรงนี้ เป็นคนไทย เป็นกะแยด้วย" (แปล ปราสาทดียิ่ง ผู้อาวุโส บ้านห้วยผึ้ง 25 มกราคม 2561)
สุวิชาน พัฒนาไพรวัลย์ (2562) กล่าวไว้ว่า กลุ่มกะเหรี่ยงแบรหรือบเวนั้น ประกอบด้วยหลากหลายกลุ่มย่อยด้วยกัน ทั้งกะเหรี่ยงคอยาวซึ่งมีชื่อเรียกตัวเองว่ากะยันหรือกะยั้ง กะเหรี่ยงหูใหญ่ซึ่งมีชื่อเรียกตัวเองว่ากะยอ นอกจากนี้ยังประกอบไปด้วยกลุ่มคนไตหรือไทใหญ่ กลุ่มคนปะโอหรือตองสู แต่ละกลุ่มย่อยต่างก็มีภาษาของตนเองที่แตกต่างกันออกไป ในรัฐคะยาประเทศพม่านั้นไม่ได้แบ่งแยกย่อยเหมือนการจำแนกในประเทศไทย หากแต่ใช้สำนึกความเป็นคนของรัฐคะยาเป็นสำคัญ ดังนั้นในรัฐคะยาจึงเรียกควบรวมกลุ่มชาติพันธุ์ทั้งหมดที่อาศัยอยู่ร่วมกันว่า "คะเรนนี" หรือกะเหรี่ยงแดงเมื่อแปลเป็นคำในภาษาไทย ขณะเดียวกัน กุลธิดา นิวิฐกุลนิภา ได้ศึกษาเรื่องการสร้างพื้นที่อัตลักษณ์ของผู้ลี้ภัยคะเรนนี: กรณีศึกษาของค่ายผู้ลี้ภัยบ้านใหม่ในสอย ซึ่งมีหลากหลายกลุ่มชาติพันธุ์ซึ่งลี้ภัยมาจากรัฐคะเรนนี อาศัยอยู่ร่วมกันได้พยายามสร้างอัตลักษณ์ร่วมของความเป็นคะเรนนีในนามของรัฐชาติ (Nation) มากกว่าในนามของกลุ่มชาติพันธุ์ (Ethnic Group)งานศึกษาของกุลธิดาอธิบายไว้ว่าในภาวะที่ผู้เคลื่อนย้ายถูกจำกัดทางพื้นที่ทั้งจากประเทศต้นทางและประเทศเจ้าบ้านที่เข้ามาพักพิง แต่พวกเขาพยายามสร้างอัตลักษณ์ของตนเองผ่านประเพณี พิธีกรรม ทั้งการจัดงานวันชาติคะเรนนี พิธีดีกู่ (ปอยข้าวต้ม) และพิธีเก่โทโบ่ (ปอยต้นที) เพื่อรื้อฟื้น ผลิตซ้ำและตอกย้ำความหมายของพิธีกรรมศักดิ์สิทธิ์ ที่จะเชื่อมโยงและปฏิสัมพันธ์กับคะเรนนีในพื้นที่อื่น สร้างอัตลักษณ์ร่วม พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์และหลอมรวมหลากหลายกลุ่มชาติพันธุ์ที่ลี้ภัยจากรัฐคะเรนนีเข้ามาอาศัยอยู่ร่วมกันในชุมชนของศูนย์พักพิงชั่วคราว (กุลธิดา วินิฐกุลนิภา 2560) ภายใต้การสร้างความเป็นหนึ่งเดียว การนำเอาพิธีกรรมเพียงบางพิธีกรรมมาเป็นตัวแบบในการหลอมรวมผู้คนที่มาจากหลากหลายกลุ่มชาติพันธุ์นั้นเป็นความพยายามในการสร้างรัฐชาติคะเรนนี ควบรวมทุกคนทุกกลุ่มชาติพันธุ์ย่อยไว้ในนามของ "คะเรนนี" การสร้างอัตลักษณ์และพื้นที่ดังกล่าวได้ละเลยอัตลักษณ์และพื้นที่ของชาติพันธุ์ย่อยที่รวมอยู่ในกระบวนการสร้างรัฐชาติ ความสัมพันธ์เชิงอำนาจที่ไม่เท่ากันทำให้ตัวตนของกลุ่มชาติพันธุ์กลุ่มย่อยถูกละเลย มองข้าม และยัดเยียดอัตลักษณ์ใหม่ให้พวกเขา
รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน :
รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน
ชุมชนกะเหรี่ยงแดงในอดีตตั้งอยู่ห่างไกลและโดดเดี่ยวเป็นชุมชนเล็ก ๆ บางหย่อมบ้านมีไม่กี่หลังคาเรือน เนื่องจากการตั้งบ้านเรือนเลือกตั้งตามพื้นที่การเกษตรเป็นหลัก ดังนั้นผู้คนจึงมีความรู้เบื้องต้นในการดูแลรักษาโรคภัยใข้เจ็บด้วยความรู้ท้องถิ่น และยาสมุนไพร การเดินทางเข้าตัวเมืองแม่ฮ่องสอนใช้การเดินเท้าเป็นหลัก ทั้งนี้ไม่ค่อยจะมีการเดินทางเข้าตัวเมืองมากนักนอกจากต้องการนำของป่าออกไปขายเพื่อนำเงินไปซื้อหาของจำเป็น อีกทั้งในชุมชนมักมีพ่อค้าม้ง พ่อค้าไทใหญ่หรือพ่อค้าจีนยูนนานเดินทางซื้อขายของป่าอยู่เป็นประจำ ขณะที่การแต่งกายนั้นเป็นชุดเสื้อผ้าที่ทอเองโดยแม่บ้านและเป็นรูปแบบดั้งเดิมของคนกะแย หากแต่เมื่อชุมชนเคลื่อนย้ายออกมาตั้งเป็นชุมชนใหญ่รวมกัน มีการจัดตั้งเป็นหมู่บ้าน มีระบบการปกครอง มีการทำบัตรประชาชน การจัดระบบการศึกษา สถานพยาบาลและการเดินทางเข้าเมืองที่สะดวกรวดเร็วขึ้น วิถีชีวิตดั้งเดิมเริ่มปรับเปลี่ยน บางครอบครัวเปลี่ยนจากการทำไร่มาทำนาหรือเปลี่ยนไปทำอาชีพอื่น เช่น รับจ้าง ค้าขาย คนรุ่นใหม่ส่วนหนึ่งเริ่มไม่สนใจการทำไร่ และเมื่อจบการศึกษาภาคบังคับมักเดินทางเข้าไปทำงานในเมืองหรือต่างจังหวัด เช่น จังหวัดเชียงใหม่ ส่วนผู้อาวุโสและวัยกลางคนที่ยังทำไร่ทำนาและอยู่อาศัยในชุมชนเป็นหลัก
"...ตอนแรกที่มาอยู่ที่นี่มีแค่สามสิบครอบครัว ย้ายมาจากบ้านกอง บ้านปางตอง ตอนนั้นเราอยู่กระจัดกระจายเป็นหย่อม ๆ ผู้ใหญ่บ้านว่าให้ย้ายลงมาจะตั้งหมู่บ้านให้ จะได้ติดต่อสะดวก....ตอนย้ายมามีครอบครัวอยู่แล้ว....พอย้ายมาตอนนั้นอายุแปดปีก็อยู่ที่นี่มาจนถึงตอนนี้อายุสี่สิบปีแล้ว...ตอนนั้นเราก็ไม่รู้หรอกว่าที่ตรงนี้เป็นเขตป่าสงว คนชวนลงมาก็ไม่รู้....เราก็อยู่แถบนี้กันมานานหลายชั่วอายุคน ย้ายไปย้ายมาจนมาตั้งหลักที่นี่แหละ...” (ปัญญา พงศ์ธรรมชาติ ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน ม.7 บ้านห้วยโป่งอ่อน 24 มกราคม 2561)
จากการสัมภาษณ์ ปัญญา พงศ์ธรรมชาติ ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน บ้านห้วยโป่งอ่อน ได้ให้ข้อมูลว่า บ้านห้วยโป่งอ่อน ตั้งหมู่บ้านอย่างเป็นทางการเมื่อ พ.ศ. 2530 ก่อนหน้าการจัดตั้งหมู่บ้านนั้น ประมาณช่วง พ.ศ. 2524-2525 ผู้ใหญ่บ้านบ้านแม่สะงาได้ลงพื้นที่สำรวจชุมชนในพื้นที่สูงและชักชวนให้กลุ่มคนกะแยที่ตั้งบ้านอยู่เป็นหย่อมบ้านกระจัดกระจายลงมาตั้งบ้านเป็นชุมชนถาวรเพื่อจะได้จัดบริการขั้นพื้นฐานให้ได้ รวมถึงการได้บัตรประชาชนและสัญชาติไทย หลังจากนั้นเริ่มมีการโยกย้ายลงมามากขึ้นจนจัดตั้งเป็นเป็นหย่อมบ้านของบ้านแม่สะงามีชื่อว่าบ้านห้วยโป่งแม่สะงา เมื่อมีจำนวนครัวเรือนและประชากรครบตามเกณฑ์แล้วจึงจัดตั้งเป็นหมู่บ้านและเปลี่ยนชื่อเป็นบ้านห้วยโป่งอ่อน มีผู้ใหญ่บ้านคนแรกชื่อ นายแหมะ ไพรพงศ์พร ปัจจุบันมีผู้ใหญ่บ้านคนที่สองชื่อ นายอำนาจ มีเมืองงาม (ปัญญา พงศ์ธรรมชาติ 2561)
ในอดีตยุคที่ยังย้ายชุมชนไปตามพื้นที่เกษตรนั้น คนกะแยไม่ได้สร้างบ้านเรือนถาวรเช่นในยุคสมัยนี้ เนื่องจากอาศัยอยู่เพียงไม่กี่ปีก็จะย้ายไปยังที่ทำกินอีกแห่งหนึ่ง หมุนเวียนไปเช่นนี้ ดังนั้นบ้านเรือนจึงนิยมสร้างจากไม้ไผ่ มุงหลังคาด้วยใบตองตึง ซึ่งมีอายุการใช้งานเหมาะสมสอดคล้องกับพื้นที่การทำเกษตรก่อนย้ายไปที่ใหม่ อีกทั้งไม้ไผ่ยังหาง่ายสร้างบ้านได้ง่ายและรวดเร็ว ปัจจุบัน รูปแบบ้านเปลี่ยนแปลงไปไม่มากนัก โดยมีสามรูปแบบคือ
หนึ่ง รูปแบบบ้านแบบดั้งเดิม โครงสร้างทำด้วยไม้ไผ่ มุงด้วยใบตองตึง รูปแบบบ้านเช่นนี้ยังพบได้ในค่ายผู้ลี้ภัย เนื่องจากเป็นกลุ่มที่ย้ายเข้ามาอยู่อาศัยชั่วคราว (ขณะนั้น แต่ปัจจุบันยังไม่สามารถเดินทางไปประเทศที่สามได้มากนัก) ดังนั้นการสร้างบ้านจึงเป็นไปตามรูปแบบเดิมเช่นสมัยอดีต อย่างไรก็ตาม บ้านเรือนรูปแบบนี้ก็ยังพบเห็นได้ในชุมชนชาติพันธุ์ทั่วไปหรือเป็นการสร้างบ้านไว้ในที่นาหรือไร่ เพื่อใช้พักค้างชั่วคราวเมื่อเข้าไปทำการเกษตร
สอง รูปแบบบ้านกึ่งดั้งเดิม กึ่งถาวร บ้านลักษณะนี้ ยังคงโครงสร้างการสร้างบ้านแบบดั้งเดิม หากแต่เปลี่ยนวัสดุการสร้างบ้านมาเป็นไม่ไผ่ทุบหรือไม้ไผ่สาน ไม้เนื้อแข็ง และมุงสังกะสี หรือมุงกระเบื้อง บ้านรูปแบบนี้มีจำนวนมากที่สุดในชุมชน
สาม รูปแบบบ้านถาวรสมัยใหม่ บ้านเรือนรูปแบบนี้ พัฒนามาเนื่องจากความทันสมัยเข้ามาผนวกกับท้องถิ่นดั้งเดิม บ้านเรือนที่เคยเป็นบ้านไม้ใต้ถุนสูงเริ่มก่ออิฐด้านล่างเป็นพื้นที่ของบ้าน เกิดเป็นบ้านสองชั้น หรือการสร้างบ้านใหม่ แบบชั้นเดียวก่ออิฐถือปูน ซึ่งเป็นรูปแบบบ้านคนเมืองเต็มรูปแบบ
การดำรงชีพ :
การดำรงชีพ
ในยุคก่อนนั้นชาวกะแยอาศัยอยู่ห่างไกลเนื่องจากวิถีชีวิตสัมพันธ์กับการทำไร่หมุนเวียน หากแต่เมื่อรัฐประกาศห้ามทำไร่ การปลูกข้าวจึงจำกัดในพื้นที่เดิม ทำให้ผลผลิตได้น้อยลง จำเป็นต้องใส่ปุยและใช้ยาฆ่าหญ้า นอกจากพื้นที่ไร่แล้ว ในชุมชนที่มีพื้นที่ราบระหว่างหุบเขาจำนวนไม่มากนักที่สามารถทำนาได้ นอกจากนี้ยังมีการปลูกพืชอายุสั้นตามฤดูกาล เช่น กระเทียม ถั่วเหลือง ถั่วลายเสือ คนหนุ่มสาวนิยมออกไปทำงานในเมืองแม่ฮ่องสอน และต่างจังหวัด เช่นเชียงใหม่ทำให้ในชุมชนเหลือคนวัยกลางคน วัยสูงอายุ และเด็กเล็ก อย่างไรก็ตามเมื่อถึงวันทำพิธีอิลู หนุ่มสาวที่จากบ้านไปก็จะกลับมาบ้านเพื่อร่วมพิธี และทำการเสี่ยงทางโชคชะตาประจำปี
ในชุมชนที่ตั้งอยู่ในเขตป่าสงวนแห่งชาติ ป่าแม่ปายฝั่งซ้าย ซึ่งประกาศไว้เมื่อ วันที่ 27 พ.ย. 2506 และมีการเพิกถอนพื้นที่บางส่วนเพื่อใช้ในโครงการพัฒนาตามพระราชดำริ ศูนย์โป่งแดง โดยประกาศพื้นที่ใหม่เมื่อวันที่ 13 สิงหาคม พ.ศ. 2534 (กรมป่าไม้ กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม 2559) ในด้านการดำรงชีพนั้นเนื่องจากชุมชนตั้งอยู่ในพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติทำให้มีข้อกำจัดด้านการทำไร่เนื่องจากไม่สามารถใช้พื้นที่เพิ่มเติมจากการสำรวจของหน่วยงานราชการได้ หลังจากการประกาศเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติใหม่เมื่อปี พ.ศ. 2534 มาตรการและการควบคุมพื้นที่ใช้ประโยชน์ของชาวบ้านในพื้นที่เข้มงวดมากขึ้น เนื่องจากวิถีของการทำไร่หมุนเวียนนั้น เมื่อใช้พื้นที่ปีที่หนึ่งแล้วจะปล่อยทิ้งไว้ห้าถึงเจ็ดปีเพื่อให้พื้นที่ฟื้นคืนความสมบูรณ์จึงกลับมาใช้ประโยชน์อีกครั้ง ในมุมมองของหน่วยงานรัฐเห็นว่า พื้นที่เดิมที่เคยใช้ในการเกษตรแล้วปล่อยพักฟื้นให้ต้นไม้โตแล้วถือเป็นพื้นที่ป่าและกันออกไปจากการจัดทำเขตพื้นที่ใช้ประโยชน์ของคนในชุมชน คนในชุมชนไม่มีสิทธิครอบครองพื้นที่ทั้งส่วนของพื้นที่ตั้งบ้านเรือนและพื้นที่ทำกิน หากแต่มีสิทธิในการใช้ประโยชน์และส่งต่อให้ลูกหลานใช้ประโยชน์ต่อเนื่องได้ สถานการณ์ดังกล่าวทำให้คนในชุมชนมีพื้นที่ทำกินลดลง เกิดการปรับตัวด้วยการเปลี่ยนอาชีพ เปลี่ยนรูปแบบการผลิต เช่น การปลูกพืชไร่ถาวร การปลูกพืชหมุนเวียนในพื้นที่เดิม เป็นการใช้พื้นที่ซ้ำหลายครั้งและจำเป็นต้องใช้ปุ๋ยเคมีในการเพิ่มผลผลิตรวมถึงสารกำจัดวัชพืชร่วมด้วย
อาหารและยารักษาโรค :
อาหารและยารักษาโรค
ชาวกะแยนั้นบริโภคข้าวเจ้าเป็นหลักบริโภคข้าวเหนียวเป็นรอง พืชผักเก็บหาได้จากในไร่หมุนเวียนและป่าธรรมชาติ ยุคก่อนนั้นเลี้ยงสัตว์ไว้เพื่อใช้ในการเลี้ยงผี จะได้บริโภคสัตว์ใหญ่เมื่อทำพิธีกรรมสำคัญเท่านั้น ไม่เหมือนเช่นปัจจุบันที่มีการเลี้ยงสัตว์เพื่อบริโภค ในบางชุมชนที่ไม่มีพื้นที่สำหรับการทำไร่ เช่นชุมชนที่ตั้งอยู่ในเขตอุทยานแห่งชาติ หรือพื้นที่ของรัฐนั้น อาหารได้มาจากการซื้อจากรถเร่ที่เข้ามาขาย หรือลงไปซื้อยังตลาดในชุมชน ขณะที่มีเพียงบางชุมชนเท่นั้นที่มีพื้นที่ทำกิน โดยภาพรวมแล้วชาวกะแยไม่สามารถผลิตอาหารได้เพียงพอต่อการบริโภคในครัวเรือน จำเป็นต้องซื้อหาจากภายนอกเพิ่มเติม
"...เมื่อก่อนเราอยู่พอมีพอกินนะ ทำไร่หมุนเวียน ปลูกข้าวปลูกผักอยู่ตามสันดอย...เดินทางไปมาก็ไม่สะดวกเหมือนทุกวันนี้ ... อาหารการกินก็เก็บหาตามป่าเป็นหลัก เลี้ยง หมูเลี้ยงไก่ไว้ไหว้ผีเป็นหลักมากกว่าไว้กินเหมือนทุกวันนี้....” (แปล ปราสาทดียิ่ง ผู้อาวุโส บ้านห้วยผึ้ง 25 มกราคม 2561)
อาหารที่บริโภคส่วนใหญ่เป็นอาหารพื้นฐานเรียบง่าย จำพวกหมก ต้ม แกง คั่ว น้ำพริก และผักต้ม ถือเป็นอาหารประจำครัว เนื่องจากชุมชนอยู่ในเขตป่า การเก็บหาพืชผัก เห็ด หน่อไม้ จากป่าธรรมชาติจึงเป็นอาหารหลักที่ชาวกะแยใช้บริโภคในชีวิตประจำวัน
นอกจากนี้วัฒนธรรมอาหารแบบคนไทใหญ่ได้เข้ามาผสมผสานในเมนูอาหารแบบกะแยมีการใช้ถั่วเน่าแคบสำหรับเป็นเครื่องชูรสอาหารเช่นเดียวกับชาวไทใหญ่ เครื่องดื่มสำคัญที่ชาวกะแยหมักเพื่อใช้ในพิธีกรรมอิลู รวมถึงการเฉลิมฉลองต่างๆ คือเทอแย ทำมาจากข้าวเหนียวหมักกับหัวเชื้อไว้สามถึงสี่วัน หลังจากนั้นนำเฉพาะน้ำมากรอง ใช้ดื่มเป็นเครื่องดื่มต้อนรับแขกและเฉลิมฉลองในพิธีกรรมและเทศกาลต่าง ๆ
เสื้อผ้าและการแต่งกาย :
เสื้อผ้าและการแต่งกาย
ในอดีตนั้นชาวกะเหรี่ยงแดงปลูกฝ้าย ทำเส้นด้ายและทอผ้าใช้เองโดยใช้กี่ทอผ้าแบบกี่เอว ย้อมสีด้วยวัสดุธรรมชาติ ปัจจุบันยังมีคนทอผ้าอยู่บ้างแต่ใช้เส้นใยฝ้ายโรงงาน เนื่องจากการปลูกฝ้ายลดน้อยลง ไม่เพียงพอสำหรับใช้ทอผ้า อีกทั้งการซื้อฝ้ายโรงงานสะดวกและรวดเร็วกว่า ผนวกกับการสวมใส่เสื้อผ้าตามวัฒนธรรมที่เป็นเพียงการแสดงอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์เท่านั้น ไม่ได้สวมใส่ในชีวิตประจำวัน กิจกรรมการปลูกฝ้าย ทอผ้า จึงไม่ตื่นตัวมากนัก เช่นเดียวกับการแต่งกายตามอัลักษณ์ชาติพันธุ์ ที่จะปรากฏให้เห็นเพื่อมีพิธีกรรม งานสำคัญ หรือเพื่อส่งเสริมการท่องเที่ยว นอกจากนี้ ด้วยเสื้อของผู้หญิงกะเหรี่ยงแดงมีลักษณะสะพายแล่ง ไม่ได้ปกปิดเนื้อตัวร่างกายมิดชิดอย่างกลุ่มชาติพันธุ์อื่น ทำให้ผู้หญิงไม่นิยมสวมใส่ แต่ปัจจุบันเมื่อกระแสการท่องเที่ยว และการเปิดตัวสู่สังคม หญิงสาวกะเหรี่ยงแดงบางคนปรับรูปแบบการสวมใส่โดยการสวมเสื้อแขนยาวสีแดง หรือสีดำไว้ด้านใน ก่อนการพันผ้าส่วนตัวเสื้อ หรือผู้หญิงบางคนสวมเสื้อคลุมแขนยาวทับ หรือการใช้ผ้าคลุมไหล่ไว้ หรือปรับรูปแบบชุดที่สวมใส่ตามผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าซึ่งมีชุดประจำกลุ่มชาติพันธุ์ในยุคสมัยใหม่ที่มิดชิดกว่าแบบดั้งเดิม ครูแปล ปราสาทดียิ่ง ผู้อาวุโสชุมชนบ้านห้วยผึ้ง อดีตครูศูนย์พัฒนาชาวเขา ปัจจุบันรั้งตำแหน่งผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน เล่าให้ผู้ศึกษาฟังถึงสังคมคนกะแยว่า
".....อย่างเสื้อผ้านะ เห็นได้ชัดเลย เมื่อก่อนตอนครูเด็ก ๆ คนในหมู่บ้านใส่แต่ชุดกะแย เด็ก ๆ ก็จะใส่สีขาว คนวัยสาวก็จะใส่สีแดง คนเฒ่าคนแก่ก็จะใส่สีดำ แต่ให้หลังไปสักสามสิบกว่าปีก่อนที่เริ่มเปลี่ยนมาเป็นชุดคนเมือง จนทุกวันนี้เราไม่ใส่ในชีวิตประจำวันแล้ว จะใส่ก็เฉพาะเวลามีการแสดงหรือเพื่อโชว์เท่านั้นเอง เพราะพวกผู้หญิงเขาว่าชุดผู้หญิงมันโป๊ เขาเลยไม่อยากใส่...แต่ถ้าที่ในค่ายอพยพนะ ยังมีคนเฒ่าบางคนใส่กันอยู่ เวลามีคนมาเยี่ยมมีงานมีการเขาก็จะใส่กัน...” (แปล ปราสาทดียิ่ง ผู้อาวุโส บ้านห้วยผึ้ง 25 มกราคม 2561)
การแต่งกายของผู้หญิงนั้น พรรณรัตน์ จงอมรรัตน์ (2562) ชาวกะแยบ้านห้วยผึ้ง และเจ้าหน้าค่ายผู้ลี้ภัยบ้านใหม่ในสอย ได้บันทึกไว้ว่ามีองค์ประกอบหลายส่วนด้วยกัน ทั้งผ้าคลุมตัวส่วนบน ซิ่น ผ้าคาดเอว ผ้าคลุมศรีษะ ด้ายรัดหัวเข่า การแต่งกายหญิงชาวกะแยแบบดั้งเดิมนั้นใช้ อิเกเบ๊าะปลือ หรือ ผ้าทอมือ สีแดงหรือสีดำ ขนาดผ้าทอผืนกว้างพอดีตัวสำหรับผู้สวม โดยการสวมใส่จะพับสอดผ้าไว้ด้านล่างวงแขนของผู้สวม นำชายผ้าสองด้านบนทั้งหน้าและหลังมาผู้มัดกันไว้บนบ่าด้านใดด้านหนึ่งความความถนัดของผู้สวมใส่ ผ้าจะคลุมลงมาถึงเข่า การสวมผ้าลักษณะนี้จะเป็นแบบสะพายแล่ง เปลือยไหล่ไว้ข้างหนึ่ง ปัจจุบันหยิงสาวมักสวมเสื้อแขนยาวหรือใช้ผ้าคลุมห่มทับด้านนอก
เฮอะเบ๊าะ หรือ ผ้าซิ่น มักใช้สีแดงหรือสีดำ ลักษณะเป็นซิ่นทรงกระบอก ยาวคลุมเข่า หรือเลยเข่าเล็กน้อย เมื่อสวมซิ่นเรียบร้อยแล้ว จะนำชายผ้าคลุมตัวบนคลุมทับ เก็บชายผ้าด้านข้างให้เรียบร้อยแล้วใช้ผ้าคาดเอวพันทับ
แซะแหระ หรือผ้าคาดเอวความยาวประมาณหนึ่งเมตรครึ่ง โดยผ้าคาดเอวนั้นใช้สีขาวเท่านั้น อาจจะมีสีอื่นทอปะปนได้เล็กน้อย ชายผ้ามีทอลายประดับเล็กน้อย ผ้าคาดเอวนั้นใช้เพื่อพันคาดทับชุดที่สวมใส่ให้กระชับไม่หลุดลุ่ย โดยเมื่อพันรอบเอวแล้วจะทิ้งชายผ้าไว้ข้างละประมาณ 30-50 เซ้นติเมตร ด้านหน้าหรือด้านหลังก็ได้ ไม่มีกฏเกณฑ์ตายตัว ผ้าคาดเอวนี้สามารถใช้เป็นผ้าเปลผูกลูกนอน หรือใช้เป็นผ้าผูกอุ้มลูกน้อยได้ด้วยอีกประการหนึ่ง ผ้าคาดเอว ถือเป็นอุปกรณ์ชิ้นสำคัญที่แสดงถึงอัตลักษณ์การแต่งกายของหญิงชาวกะแย และมีข้อกำหนดไว้เป็นสีขาวปลายภู่สีแดงเท่านั้น ทั้งนี้บางตำนานเชื่อว่าคนกะแยมีเชื้อสายมาจากสัตว์ครึ่งมนุษย์มีปีกชนิดหนึ่งในป่าหิมพานต์ของโลกดึกดำบรรพ์ ดังนั้นผ้าคลุมไหล่และแซะแหระปลายภู่สีแดง จึงแสดงถึงสัญลักษณ์ของปีกและหางของบรรพบุรุษตามความเชื่อในตำนาน
กุ๊โธ หรือ ผ้าโพกศรีษะของหญิงชาวกะแย จะโพกหัวด้วยผ้าทอตามความชอบซึ่งส่วนใหญ่นิยมใช้ผ้าทอสีขาวหรือสีแดง หรือสีดำ ไม่มีกฏตายตัว ขึ้นอยู่กับความชอบสวนตัวของผู้สวมใส่เป็นหลัก ส่วนที่มาของการโพกหัวนั้นบ้างก็ว่าเพื่อความสวยงามและบ้างว่าเพื่อการรักษาสมดุลของร่างกายของผู้หญิงและบ้างก็ว่าเพราะทำต่อๆกันมาจนกลายเป็นความเคยชิน
แขะโบ๊ะ หรือ ด้ายรัดเข่าสีดำ จะสวมไว้ส่วนบริเวณเข่าของหญิงชาวกะยา ทำมาจากเส้นด้ายที่ลงยาเรียบร้อยด้วยสีดำ ทั้งนี้ มีที่มาจากตำนานที่เชื่อว่าพื้นดินบนโลกนี้ไม่ได้ประสานกันแบบมิดชิด หากแต่เป็นลักษณะตาข่ายที่ขาสามารถลอดผ่านลงไปได้ ดังนั้น จึงสวมเส้นด้ายลงยานี้ไว้เพื่อป้องกันขาลอดตกไปในรูพรุนของพื้นดิน ในอีกส่วนหนึ่งมีเหตุผลว่าการสวมเข่านั้นเป็นส่วนหนึ่งของการแต่งกายที่ช่วยให้สามารถสอดผ้าคลุมน่องและหน้าแข้งในช่วงฤดูหนาวได้ง่ายยิ่งขึ้น และบางส่วนก็ว่าสวมเพื่อช่วยพยุงเข่าจากการบรรทุกของหนักบนหัวในการเดินทางขึ้นลงภูเขา จึงไม่อาจชี้ชัดได้ว่าการสวมเข่าของหญิงชาวกะแยนั้นแท้จริงมีที่มาอย่างไร
นอกจากนี้ยังนิยสวมใส่เครื่องประดับ ทั้งต่างหู สร้อยคอ ฯ โดยเฉพาะ กู๊แซ หรือ ต่างหูเงินหกเหลี่ยมทรงหยดน้ำ ส่วนใหญ่สวมตั้งแต่เริ่มเป็นสาวจนติ่งหูยานเป็นวงกว้าง หรือในผู้เฒ่าบางคนสวมถึงปลายติ่งหูแยกออกจากกัน เชื่อกันว่าเพื่อความสวยงาม ส่วนที่คอสวมเครื่องประดับเป็นสร้อยลูกปัดคละสี สวมจากต้นคอลงมาถึงแผงหน้าอกและสร้อยเงินเหรียญเส้นยาวหรือสั้นตามฐานะและความนิยม ทั้งนี้สร้อยเหรียญเงินนั้นเดิมทีใช้เหรียญบาท หรือรูปี ตามที่จะแสวงหามาได้รวมถึงเบี้ย หอยต่าง ๆ นั้นก็นิยมนำมาใช้เป็นสร้อยเครื่องประดับในสมัยโบราณกันมาก รวมถึงการสวมใส่กำไลข้อมือที่ทำด้วยเงินหรือวัสดุอื่น บริเวณเอวลงมาถึงสะโพกของหญิงจะมีเครื่องประดับเป็นสร้อยลูกปัดคละสีสวมตกแต่งไว้เป็นแผงสวยงามด้วยเช่นกัน ส่วนข้อเท้านั้นบางคนจะสวมใส่กำไลข้อเท้าหรือ แคะโป นิยมทำจากเงินแท้หรือวัสดุอื่นที่มีสีเงิน ขึ้นอยู่กับฐานะของผู้สวมใส่
ส่วนการแต่งกายของผู้ชายนั้น พรรณรัตน์ จงอมรรัตน์ ได้บันทึกไว้ มีเนื้อหาโดยสังเขปว่า การแต่งกายของผู้ชายนั้น ส่วนของเสื้อลักษณะเป็นเสื้อผ้าฝ้ายทอมือ สีขาวล้วน แขนกระบอกยาว ผ่ากลางลำตัว บางหมู่บ้านนิยมสวมเสื้อสีดำไว้ข้างในและมีเสื้อสีขาวทับด้านนอก หรืออาจสวมเสื้อสีขาวไว้ด้านใน แล้วสวมเสื้อสีดำไว้ด้านนอกตามพื้นที่นิยม ส่วนของกางเกงนั้น เป็นทรงขากว้าง ขากระบอกยาว สีดำ และนิยมมีผ้าหรือพู่สีแดงผูกไว้ที่บริเวณเอว บ้างว่าสำหรับพกมีด ดาบหรือกริชซึ่งเป็นอาวุธประจำกายของผู้ชาย บ้างว่าเพื่อความสะดวกในการสวมกางเกงให้แน่นยิ่งขึ้น หรือเพื่อพกพากระบุงเล็กสำหรับเก็บสิ่งของเล็กน้อยเป็นต้น บริเวณศรีษะจะนิยมโพกผ้าไว้รอบศรีษะ ซึ่งไม่มีการระบุแน่ชัดว่าต้องเป็นสีใด ปัจจุบันนิยมใช้สีแดงเป็นหลัก บ้างก็ว่าชายกะแยนิยมโพกหัวด้วยผ้าสีแดงซึ่งเป็นสีเดียวกันกับสีผ้าผูกเอว ซึ่งสามารถพบเห็นได้มากในการแต่งกายชุดประจำเผ่าของชายชาวกะยาทั่วไปในประเทศพม่า
ชาวกะแยในปัจจุบัน ในชีวิตประจำวันนั้นสวมใส่เสื้อผ้าตามสมัยนิยม ไม่ได้สวมใส่เสื้อผ้าตามอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์ อย่างไรก็ตาม พื้นที่ของเสื้อผ้าลื่นไหลไปตามจังหวะและเวลา กะแยสวมใส่เสื้อผ้าได้หลากหลายตามรูปแบบของสังคมและวัฒนธรรมที่ผันแปร กล่าวคือ เมื่อถึงเทศกาลงานบุญหลักของจังหวัด พวกเขาจะหยิบเครื่องแต่งกายแบบไต ซึ่งเป็นวัฒนธรรมหลักของพื้นที่มาสวมใส่เพื่อร่วมกิจกรรม เมื่อทางราชการขอความร่วมมือในพิธีของราชการพวกเขาจะหยิบเอาเสื้อผ้าลายไทยประยุกต์มาสวมใส่ ขณะเดียวกันเมื่อถึงคราวต้องแสดงอัตลักษณ์ชาติพันธุ์ พวกเขาถึงจะหยิบเอาชุดกะแยมาสวมใส่ เมื่ออยู่กับบ้าน ไปไร่ ไปนา ก็สวมใส่เสื้อผ้าตามสมัยนิยม พื้นที่ของเสื้อผ้า เครื่องแต่งกายของคนกะแยจึงมิใช่เพียงอาภรณ์ แต่เป็นพื้นที่สื่อถึงความสัมพันธ์และอัตลักษณ์ที่ที่ลื่นไหลได้ตลอดเวลา ขณะที่ การนำเข้าวัฒนธรรมและการแต่งกายแบบ "กะยา" รูปแบบใหม่ซึ่งเข้ามาในพื้นที่แม่ฮ่องสอนผ่านการเข้ามาของผู้ลี้ภัยจากประเทศพม่า ทำให้เกิดการหยิบยืมรูปแบบการแต่งกายตามอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์กะยาจากประเทศเมียนมามาปรับประยุกต์ใช้ ซึ่งเป็นเสื้อผ้าฝ้ายคอกลม แขนสั้น สีชมพู และซิ่นยาวกรอมเท้าผ้าทอสีขาวสลับแดง และผ้าคลุมไหล่เป็นผ้าทอสีขาวสลัยแดงเช่นเดียวกับซิ่น ผ้าโพกศีษะสี ผ้าทอสีขาวสลับแดง เช่นเดียวกับซิ่น
ศาสนาและความเชื่อ :
พุทธ, อื่นๆ
ศาสนา
ชาวกะแยนับถือศาสนาพุทธตามบัตรประชาน แต่ในวิถีปฏิบัติทางวัฒนธรรมนั้นนับถือผี ทั้งนี้เนื่องจากชีวิตัมพันธ์กับชาวไทใหญ่จึงรับพิธีกรรมทางพุทธศาสนาบางอย่างมาผสมกลมกลืนในวัฒนธรรมเดิมของตน ชาวกะแยมีความเชื่อเรื่องผีอย่างลึกซึ้ง บทบาทของผีอยู่ในชีวิตตั้งแต่เกิดจนตาย วิถีปฏิบัติในการดำเนินชีวิตสัมพันธ์กับความเชื่อเรื่องผี จนสามารถเรียกได้ว่า "ศาสนาผี" อันว่าศาสนานี้เป็นความเชื่อดั้งเดิมของนับตั้งแต่บรรพกาลที่บรรพบุรุษพาทำ ถ่ายทอด สั่งสมและส่งต่อมาสู่พวกเขาในรุ่นนี้ ถึงแม้ว่าในบัตรประชาชนจะระบุชัดเจนว่าเป็น "ศาสนาพุทธ" หากแต่ในวิถีปฏิบัตินั้นชาวกะแยยังนับถือผีทั้งหมด จะมีเพียงบางกิจกรรมหรือบางบุคคลเท่านั้นที่นำเอาพิธีกรรมทางศาสนาพุทธเข้ามาเกี่ยวข้อง เช่น ในบางครอบครัวได้นำเอาพิธีสวดศพตามรูปแบบพิธีกรรมของศาสนาพุทธเข้ามาผสมกับการเลี้ยงผีและพิธีศพตามหลักความเชื่อเดิม กิจกรรมวันสำคัญทางศาสนาที่เด็กนักเรียนและผู้นำชุมชนต้องปฏิบัติตามคำสั่งของรัฐราชการ เช่น วันออกพรรษา วันมาฆบูชา ถึงแม้ว่าในชุมชนจะมีสำนักสงฆ์ตั้งอยู่ มีพระออกมาบิณฑบาตตอนเช้า แต่มีการตอบรับจากชุมชนในส่วนน้อย ไม่มีบุตรหลานเข้าไปบวช ไม่ค่อยจะมีคนใส่บาตร หรือเข้าวัดฟังธรรมในวันพระ ยกเว้นวันสำคัญทางศาสนาที่รัฐราชการสั่งการให้ประกอบพิธีกรรม ในส่วนของศาสนาคริสต์นั้นมีผู้นับถือจำนวนน้อย "…..เราถือผี แต่เราก็ถือพุธตามบัตร จะว่าพุธก็ไม่เชิง มาหลัง ๆ นี่แหละเริ่มผสมกันมีพิธีทางพุธเข้ามาบ้าง แต่ตามประเพณีเราคือถือผี….” (อำนาจ มีเมืองงาม ผู้ใหญ่บ้าน บ้านห้วยโป่งอ่อน 24 มกราคม 2561)
ความเชื่อเรื่องผี
"การนับถือผี” หรืออีกนัยยะหนึ่งคือการนับถือบรรพบุรุษ และธรรมชาติผนวกกัน ความเชื่อที่ว่าทุกพื้นที่ ขุนห้วย แผ่นดิน มีเจ้าผู้ดูแลอยู่ ดังนั้นเมื่อจะย้ายเข้าไปอยู่ จะใช้ประโยชน์ ในพื้นที่ สถานที่ หรือกระทำอะไรก็ตามต้องขออนุญาตเจ้าที่ผู้ปกปักรักษาสถานที่นั้นการนับถือผี หรือศาสนาผี หรืออาจะเรียกอีกอย่างได้ว่าการนับถือบรรพบุรุษนั้นก่อกำเนิดมาก่อนการเข้ามาของศาสนาสากลอย่างศาสนาพุทธ และศาสนาคริสต์ ดังนั้นถึงแม้ว่าเมื่อความเป็นรัฐชาติที่ขีดกรอบเรื่องศาสนาหลักเพียงสองศาสนา ศาสนาพุทธ จึงมักถูกระบุว่าเป็นศาสนาของคนในชุมชน ขณะที่ในเชิงปฏิบัตินั้นยังคงยึดถือศาสนาดั้งเดิมของตน และมีการปรับปรน ผสมผสานกับศาสนาสากลบ้างในบางพิธีกรรมตามกาละเวลาที่ผันผ่านไป
"…..ตลอดชีวิตของคนกะแย จะมีสิบผี ที่ทำพิธีเลี้ยง ต้องบูชา ทั้งผีหมู่บ้านมีกำหนดชัดเจน ผีน้ำ ผีป่า ผีบ้านผีเรือน ที่ทำกันเองในครอบครัว เราทำตามที่คนเฒ่าทำมา…” (แปล ปราสาทดียิ่ง ผู้อาวุโส บ้านห้วยผึ้ง 25 มกราคม 2561)
คนกะแยผูกสัมพันธ์กับผีนับแต่เกิดจนตาย มีพิธีกรรมสำคัญหลายอย่างที่ยังคงรักษาสืบต่อกันมาจนถึงทุกวันนี้ หากแต่บางพิธีก็ปรับเปลี่ยนให้เหมาะสมกับสังคมสมัยใหม่ โดยเฉพาะเมื่อตั้งหมู่บ้านถาวร หลายสิ่งอย่างที่เคยถือปฏิบัติในชีวิตประจำวันก็เริ่มลบเลือนไป ประกอบกับรายรอบหมู่บ้านเป็นชุมชนไทใหญ่ ทำให้ภาษาวัฒนธรรมหลายอย่างแทรกซึมเข้ามาผสานกันไป การนับถือผีและพิธีกรรมความเชื่อของคนกะแยนั้นมีในสองระดับคือ ระดับชุมชนและระดับครอบครัว โดยปัจจุบันนี้มีพิธีกรรมที่มีการเซ่นไหว้บูชาผีเข้ามาเกี่ยวข้องทั้งหมดนับได้เก้าพิธีได้แก่ หนึ่ง เลี้ยงผีปีใหม่ หรือพิธี “อิลู” หรือปอยต้นทีในภาษาไทใหญ่ สองเลี้ยงผีทำบุญสิ้นปีในพิธี “ปอหมิ” หรือที่รู้จักกันในชื่อปอยข้าวต้ม เป็นการทำบุญให้บรรพบุรุษที่ล่วงงลับไปแล้ว สามเลี้ยงผีต้นน้ำ ทำปีละหนึ่งครั้งเพื่อเสี่ยงทายเรื่องน้ำท่าในปีต่อไป สี่เลี้ยงผีทำขวัญข้าว ครอบครัวไหนที่ทำไร่ข้าว ทำนา ก็จะทำพิธีนี้ที่ไร่ ที่นาเพื่อของคุณ ห้าเลี้ยงผีข้าวไร่ เมื่อเก็บเกี่ยวแล้วขนข้าวกลับมายังยุ้งฉางแล้วจึงทำพิธีนี้ หกเลี้ยงผีในพิธีแต่งงานครั้งที่สอง เจ็ด เลี้ยงผีทำบุญบ้าน แปด เลี้ยงผีทำบุญให้ผู้ล่วงลับ (เฉพาะครอบครัวที่มีผู้เสียชีวิตในปีนั้น) เก้าเลี้ยงผีดูไร่ใหม่ จะเลี้ยงก่อนทำการเกาะปลูกในฤดูกาลใหม่ (แปล ปราสาทดียิ่ง 2561)
หลักปฏิบัติทางวัฒนธรรม :
หลักปฏิบัติทางวัฒนธรรม
เนื่องจากชาวกะแยนับถือผีเป็นหลัก วิถีปฏิบัติทางวัฒนธรรม พิธีกรรมต่างๆ ล้วนกระทำเพื่อเซ่นสรวงและบูชาผี การกระทำผิดผีถือเป็นเรื่องใหญ่ในชุมชน โดยเฉพาะพื้นทีศักดิ์สิทธิ์ คือลานพิธีอิลู ถือเป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ต้องห้ามมิให้ผู้หญิงเข้าไปยุ่งเกี่ยว ยกเว้นเพียงในพิธีอิลูเท่านั้นที่อนุญาตให้ผู้หญิงเข้าร่วมในพิธีกรรมได้ นอกจากวันพิธีแล้วห้ามเข้าไปทำกิจกรรมอื่นได จะถือว่าผิดผี ในสังคมกะแยไม่ได้ห้ามการแต่งงานข้ามกลุ่มชาติพันธุ์ หากแต่การได้เสียกันก่อนแต่งงานในถือว่าผิดผีและเป็นที่รังเกียจของสังคม
ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรม :
ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรม
ประเพณี เทศกาลและพิธีกรรมสำคัญในรอบปี
อิลู หรือปอยต้นที
พิธีอิลู หรือปอยต้นที เป็นพิธีสำคัญของชาวกะแย ซึ่งผู้ศึกษาได้ลงพื้นที่ไปสังเกตุการณ์และสัมภาษณ์ผู้มีส่วนร่วม เจ้าพิธี และคนในชุมชนสองชุมชนหลักคือ ชุมชนบ้านห้วยผึ้ง และชุมชนห้วยโป่งอ่อน ในปี 2562 โดยสองชุมชนนี้จัดพิธีในช่วงเวลาที่ไกล้เคียงกัน ทั้งนี้จากข้อมูลภาคสนาม จึงประมวลข้อมูลเกี่ยวกับพิธีอิลูดังนี้
พิธีอิลูนั้นจะจัดในช่วงเดือนเมษายนช่วงหลังสงกรานต์ เป็นการจัดพิธีเพื่อเลี้ยงผีที่ปกปักรักษาหมู่บ้านเชื่อว่าหากจัดพิธีนี้แล้วคนในหมู่บ้านจะอยู่เย็นเป็นสุข โดยการกำหนดวันในอดีตนั้นจะใช้วิธีการเสี่ยงทายดูกระดูกไก่โดยผู้อาวุโส แล้วจึงกำหนดวันในการทำพิธี ซึ่งแต่ละหมู่บ้านจะจัดพิธีไม่ตรงกันตามแต่การทำนายของผู้อาวุโสและการกำหนดร่วมกันของคนในหมู่บ้าน ในการประกอบพิธีกรรมในหมู่บ้านจะมีหนึ่งครอบครัวที่รับเป็นเจ้าภาพในแต่ละปี ซึ่งครอบครัวนี้จะเป็นคนแรกเริ่มในการทำพิธีต่าง ๆ
แต่เดิมนั้นประเพณีอิลูจัดงาน 4 วัน โดยวันแรก เรียกว่า “เมาะเนอกวา” คือ วันคัดสรรและทำการตัดต้นอิลู วันที่สอง เรียกว่า “เมาะเนอ ติ๊หรี่” คือวัน ตกแต่งต้นอิลูให้สวยงามและตรงตามหลักความหมายพิธีกรรมโบราณ วันที่สาม เรียกว่า “เมาะเนอโอ่จอ” คือวันรับแขกที่มาร่วมเฉลิมฉลองปีใหม่และร่วมพิธีกรรม วันที่สี่ เรียกว่า “เมาะเนอแต” คือวันถวายต้นอิลู และวันประกอบพิธีกรรมศักดิ์สิทธิ์ ปัจจุบันนิยมจัดงานประเพณีอิลู 3 วัน เนื่องจากการเดินทางไปมาหาสู่เครือญาติและการร่วมเฉลิมฉลองมีความสะดวกรวดเร็วมากขึ้น จึงรวมวัน “เมาะเนอโอ่จอ” เข้ากับ “เมาะเนอตี๊หรี่” หรือ “เมาะเนอแต” ให้เป็นวันต้อนรับแขกร่วมด้วย วันมงคลในการจัดงานอิลู คือ วันขึ้นหรือแรมสามค่ำ หรือวัน ขึ้นหรือแรม 13 ค่ำเดือนห้าตามปฏิทินจันทรคติ หรือสามารถใช้วิธีการเสี่ยงทายกระดูกไก่เพื่อดูวันมงคลสำหรับประกอบพิธีกรรมทดแทนก็ได้ ส่วนไก่ที่นำมาใช้ในพิธีกรรมต่างๆ รวมถึงพิธีกรรมทำนายชะตา จะใช้ไก่ตัวผู้ในการประกอบพิธีกรรมเท่านั้น
เมื่อกำหนดวันในการประกอบพิธีได้แล้ว ชุมชนจะสรรหาเจ้าพิธีเพื่อเป็นแกนกลางในการอำนวยการพิธีกรรม เจ้าพิธีมีบทบาทหลักทั้งการแบ่งภาระงานแบ่งหน้าที่ให้คนแต่ละกลุ่มช่วยรับผิดชอบงาน รวมถึงดำเนินการด้านพิธีกรรมและการเสี่ยงทายต่าง ๆ ทั้งนี้ ในหลายปีที่ผ่านมา หลายชุมชนมักจัดพิธีกรรมเพียงสามวัน คือ วันที่หนึ่ง จะเป็นการคัดสรรและเลือกต้นอิลู วันที่สอง จะทำการประดับตกแต่งให้เรียบร้อย พร้อมรับแขกที่มาเยี่ยมเยียน และวันที่สามจะเป็นการถวายต้นอิลูพร้อมการตรวจดวงชะตาด้วยการดูกระดูกไก่ โดยกิจกรรมในแต่ละวันมีรายละเอียดดังนี้
วันที่หนึ่ง การคัดสรรและทำการตัดต้นอิลู ในการคัดเลือกต้นไม้สำหรับใช้ประกอบพิธีกรรมนั้น ตามตำนานเล่าว่า ยุคแรกใช้ต้น “โต๊ะ โป่ หม่อ” แต่เนื่องจาก “โต๊ะ โป่ หม่อ” เป็นพืชล้มลุก จึงได้มีการค้นหาต้นไม้ยืนต้น และพบ “เตอเมอหม่อ” หรือ ต้นหว้า ในภาษาไทย หรือต้นไม้สะเป่ในภาษาไตใหญ่” ซึ่งเป็นต้นไม้ยืนต้นชนิดแรกที่เกิดขึ้นในโลกและถือเป็นไม้มงคลที่นำยอดใบหว้ามาประกอบพิธีกรรมบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ช่วยป้องกันอันตรายและช่วยปัดเป่าสิ่งชั่วร้ายให้พ้นไปได้
วันนี้ผู้ชายจะเตรียมไปตัดต้นไม้เพื่อใช่ในการประกอบพิธีกรรม โดยเลือกใช้ไม้มงคลตามความเชื่อที่สืบต่อกันมาจากบรรพบุรุษ คือไม้หว้าหรือในภาษาพื้นเมืองเรียกไม้สะเป่ คัดเลือกต้นที่มีลำต้นตรงไม่แตกกิ่งแขนงออกมา เปลือกไม้เรียบสวยงามตามลักษณะของสายพันธุ์ ลำต้นสมบูรณ์ไม่มีโรคแมลง ความสูงพอเหมาะกับที่ต้องการใช้ แต่โดยทั่วไปจะเลือกความสูงมากกว่าปีก่อนหน้าเล็กน้อย หากไม่มีไม้หว้าที่เหมาะสมสามารถเลือกใช้ไม้สักหรือไม้แงะแทนได้ ในส่วนของขนาดลำต้นนั้นจะเลือกตามขนาดของหมู่บ้าน หากหมู่บ้านเล็กจะเลือกต้นเล็ก หากหมู่บ้านใหญ่จะเลือกต้นใหญ่ เพราะในการเคลื่อนย้ายต้นไม้มานั้นจะใช้ผู้ชายในหมู่บ้านช่วยกันหามเข้าหมู่บ้าน ต้นไม้ที่จะถูกเลือกนำมาทำเป็นต้นอิลูนั้น มีกฎว่าต้องเป็นต้นไม้ที่มีลำต้นตรง และต้องไม่มีรังนกอยู่บนต้นไม้นั้น เนื่องจากเชื่อว่า ต้นไม้ที่จะนำมาถวายและประกอบพิธีกรรมนั้นต้องประกอบไปด้วยคุณธรรมและ ความเที่ยงตรง
ในการไปเลือกต้นไม้นั้น ฝ่ายชายของครอบครัวเจ้าภาพ พร้อมด้วยผู้อาวุโส และผู้ชายที่แข็งแรงในหมู่บ้านจะออกจากหมู่บ้านไปคัดเลือกต้นไม้ เมื่อเลือกได้แล้วนั้นจะมีพิธีขอขมาต้นไม้ก่อนการตัดฟัน เมื่อทำพิธีขอขมาเสร็จเรียบร้อยแล้ว ฝ่ายชายของครอบครัวเจ้าภาพจะเป็นคนลงขวานครั้งแรกพอเป็นพิธี หลังจากนั้นกลุ่มผู้ชายทั้งหมดก็ช่วยกันตัดฟันต้นไม้ โดยระวังไม่ให้ต้นไม้ล้มลงสู่พื้นดิน ต้องช่วยกันประคองและทำไม้ค้ำระหว่างตัดแต่งถากเปลือกไม้ออกให้หมด เหลาปลายเสาให้กลมสวยงาม เมื่อทำการตัดต้นอิลูเสร็จเรียบร้อยจะต้องนำข้าวตอก ดอกไม้ และยอดใบไม้สะเป่บูชาไว้บนยอดต้นอิลู
หลังจากนั้นช่วยกันแบกต้นไม้ออกจากป่าเข้าหมู่บ้าน ในขบวนแห่ต้นไม้เข้าหมู่บ้านนั้นจะมีเครื่องดนตรีแห่นำ มีการตีฆ้อง ตีฉาบ เป่าปี่ นำขบวน หากครอบครัวเจ้าภาพมีบุตรหลานผู้ชายวัยเด็ก จะให้เด็กแต่งตัวด้วยชุดชาติพันธุ์ของตนเองขี่ต้นไม้ออกมาด้วย เมื่อขบวนแห่เดินเข้าสู่เขตชุมชน ผู้หญิงจะตระเตรียมน้ำส้มป่อยเพื่อรดน้ำต้อนรับขบวนแห่เพื่อเป็นมงคล เมื่อแบกหามต้นไม้มาถึงลานพิธีจะวางไว้ในลานพิธีโดยปลายด้านที่จะฝังลงดินนั้นวางติดพื้นดิน ส่วนปลายยอดที่เหลาตกแต่งปลายเสาให้กลมนั้นจะมีไม้ค้ำไว้เพื่อเตรียมประดับตกแต่ง
วันที่สอง การตกแต่งต้นอิลู นอกจากลำต้นอิลูแล้ว มีองค์ประกอบส่วนต่าง ๆ ของต้นอิลู ได้แก่ ส่วนยอดซึ่งประดับตกแต่งด้วยสัญลักษณ์ พระอาทิตย์ และพระจันทร์ หลังคาปราสาทจำลอง ตุง โดยมีรายละเอียดดังนี้
1. “เต๊าะหม่อ (พระอาทิตย์) เล (พระจันทร์) อยู่ส่วนบนสุดของต้นอิลู ประกอบไปด้วยไม้แผ่นแกะสลักรูปสัญลักษณ์พระอาทิตย์ และพระจันทร์ เพื่อการบูชาเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์
2. “โบ๊ะเหล่” หรือใบข้าว เป็นไม้แกะสลักสัญลักษณ์ใบข้าว ซึ่งเชื่อว่าเป็นเมล็ดพันธุ์พืชอันเก่าแก่คู่มนุษย์โลกที่เทพธิดา “พอซูลุโหมะ” และพระผู้เป็นเจ้ามอบให้มนุษย์ไว้เป็นอาหารหลักตั้งแต่อดีตกาล
3. "กล่อเหล่/เตอเมอเหล่" หรือใบไม้สะเป่ ใบต้นโพธิ์ต้นไทร เป็นแผ่นไม้แกะสลักเป็นรูปใบไม้สะเป่ ใบไม้โพธิ์ เชื่อว่าเป็นไม้มงคล
4. “จ๊อปุ๊แหระหิขุ” หรือหลังคาปราสาทจำลองที่ประทับของพระผู้เป็นเจ้าในเมือง “ดอตอเมาะขุ” หรือสรวงสวรรค์ ดินแดนดั้งเดิมที่มนุษย์จากมา
5. "เกลอะ" หรือ ธนู เชื่อว่าเป็นอาวุธชิ้นแรกที่ "พอซุลุโหมะ" มอบให้มนุษย์ และเป็นอาวุธที่กะแยใช้ยิงดวงอาทิตย์ ดวงที่อยู่ใกล้โลก จนพระอาทิตย์ดวงนั้นตกเลือดกลายเป็นพระจันทร์ในทุกวันนี้
6. “อิ๊ขู่ชีบ่า” หรือ โลก เป็นสัญลักษณ์รูปโลกซึ่งสานด้วยไม้ไผ่ เป็นส่วนประกอบสำคัญในการตกแต่งต้นอิลู
7. “ถู่” หรือ นก เป็นไม้แกะสลักรูปนก ที่เชื่อว่าเป็นผู้ขยายพันธุ์เมล็ดพืชให้เกิดความสมบูรณ์และเป็นหนึ่งในสัตว์ดึกดำบรรพ์ที่ช่วยเหลือมนุษย์
8. “แซะแหระ” หรือ ตุง เป็นผ้าสีขาวที่เย็บเป็นตุงปลายพู่ทำด้วยด้ายสีแดง วาดภาพตกแต่งด้วยภาพสัตว์ตามนักษัตรหรือรูปพืชและสัตว์ที่เชื่อว่าถูกสร้างและเดินทางมาสู่โลกพร้อมกับมนุษย์ เช่น ช้าง ม้า วัว ควาย กระรอก เป็นต้น โดยส่วนตุงนี้จะต้องความยาวเท่าต้นอิลู ซึ่งเชื่อว่าปลายพู่สีแดงจะช่วยปัดเป่าสิ่งสกปรกชั่วร้ายให้พ้นไปได้ เพื่อที่ตุงและต้นอิลูจะเป็นเสาศักดิ์สิทธิ์อันบริสุทธิ์ที่เชื่อมไปสู่ดินแดนอันศักดิ์สิทธิ์ของพระผู้เป็นเจ้าและเทพผู้สร้าง ให้พิธีกรรมการเฉลิมฉลองปีใหม่และพิธีกรรมการรำลึกคุณเทพเจ้าและบรรพบุรุษ และการบูชาขอพร ทำนายประจำปีนั้นจะสำเร็จผลด้วยดีตลอดปี กฏสำคัญของแซะแหระ หรือตุง คือ ผู้ที่จะทำการเย็บแซะแหระต้องเป็นสาวบริสุทธิ์เท่านั้น (หากไม่มสาวบริสุทธิ์ ผู้ชายเย็บแทนได้)
นอกจากการเตรียมองค์ประกอบทั้งแปดอย่างของการตกแต่งอิลูแล้ว วันนี้ยังเป็นการเตรียมองค์ประกอบส่วนอื่นของพิธี ได้แก่การเตรียมร้านสำหรับวางข้าวของเซ่นไหว้ การตัดไม้ไผ่สำหรับเตรียมไว้สำหรับหลามไก่ การเตรียมฟืนสำหรับก่อกองไฟหลามไก่ วันเตรียมการนี้จึงจะเห็นความร่วมไม้ร่วมมือของคนในชุมชน ในขณะที่กลุ่มชายหนุ่มและผู้เฒ่าช่วยกันเตรียมการพิธี กลุ่มผู้หญิงจะทำหน้าที่เตรียมอาหารการกิน แต่ละบ้านจะยกข้าวปลาอาหารมาสมทบครอบครัวละเล็กละน้อยตามกำลัง ขณะเดียวกันก็ทำหน้าที่ในการต้อนรับแขกที่มาร่วมพิธี
วันที่สาม พิธีอิลู และวันประกอบพิธีกรรมศักดิ์สิทธิ์และพิธีกรรมการทำนายดวงชะตา ทั้งนี้พิธีการถวายต้นอิลูจะถวายเวลาพระอาทิตย์กำลังโผล่ขึ้นขอบฟ้าเสมอ ทั้งนี้ เชื่อว่าเพื่อเป็นการถวายต้อนรับเทพพระอาทิตย์ตามความเชื่อดั้งเดิม
พิธีกรรมจะเริ่มเมื่อรุ่งสาง เจ้าพิธีและชายหนุ่มพร้อมกันบริเวณพิธี มีการกล่าวคำศักดิ์สิทธิ์โดยเจ้าพิธีเป็นภาษากะแย หลังจากนั้นชายหนุ่มจะช่วยกันขุดหลุม เมื่อขุดหลุมเสร็จแล้วเจ้าพิธีโรยข้าวตอกก้นหลุม ขณะเดียวกันชายหนุ่มหลาย ๆ คนจะเตรียมไม้ค้ำยัน และเชือกสำหรับดึงต้นอิลู เมื่อได้เวลาเหมาะสมเจ้าพิธีเริ่มให้สัญญาน กลุ่มผู้หญิงจะประพรมน้ำส้มป่อยบนลำต้นอิลู โปรยข้าวตอกเพื่อเป็นมงคล ก่อนที่ปลูกต้นอิลูกลุ่มคนหนุ่มจำนวนหนึ่งจะโหมโรงด้วยดนตรี อันมีกลอง และฉาบ เป็นหลัก หลังจากนั้นเจ้าพิธีก็ให้สัญญานในการยกต้นอิลูขึ้น โดยแรงงานหลักจะเป็นชายหนุ่มในหมู่บ้านช่วยกันประคับประคองต้นอิลูที่วางตั้งบนคานจนสามารถปักตรงตระหง่านในหลุมที่ขุดรอไว้แล้ว เมื่อสามารถปักตั้งต้นอิลูตรงเรียบร้อยแล้วชายหนุ่มช่วยกันอัดดินตรงโคนต้นให้เน่นเพื่อเพิ่มความแข็งแรง หลังจากนั้นประพรมน้ำส้มป่อยที่โคนต้น และเริ่มร่ายรำรอบต้นอิลู โดยในการร่ายรำนั้นมีเฉพาะกลุ่มผู้ชายเท่านั้น ส่วนกลุ่มผู้หญิงจะทำหน้าที่ประพรมน้ำส้มป่อยต้นอิลูทั้งต้นใหม่ที่ปลูกในปีนี้ และต้นที่เคยปลูกมาเมื่อปีก่อน ๆ
เมื่อปลูกต้นอิลูเสร็จแล้วจะมีพิธีกรรมต่อเนื่อง คือ การเสี่ยงทายกระดูกไก่ โดยเจ้าพิธีนำไก่ของหมู่บ้านที่เตรียมไว้มาทำพิธีเสี่ยงทาย ผู้เฒ่าช่วยกันดูกระดูกไก่ แล้ะแจ้งคำทำนายแก่สมาชิกผู้มาร่วมพิธี หลังจากนั้น เด็กผู้ชาย ชายหนุ่ม แต่ละคนจะอุ้มไก่ของตัวเองที่เตรียมไว้ ให้เจ้าพิธีและผู้อาวุโสทำนายโชคชะตาให้ กระดูกขาไก่ที่ผ่นการเสี่ยงทายจากเจ้าพิธีและผู้อาวุโสแล้วจะถูกนำไปปักไว้กับต้นอิลูต้นใหม่ เจ้าของนำไก่ที่ผ่านการทำพิธีแล้วหลามในกระบอกไม้ไผ่ ซึ่งได้จุดกองไฟไว้แล้ว เมื่อไก่สุก เจ้าของไก่จะนำไก่บางส่วน และข้าวปั้นก้อนเล็กๆ ถวายไว้บนหิ้งพิธี เพื่อเป็นเครื่องสังเวย ส่วนไก่ที่เหนือใช้เป็นอาหารสำหรับบริโภคในมื้อเที่ยงของวันทำพิธี
นอกจากการทำนายจากกระดูกไก่แล้ว ในระดับหมู่บ้านนั้นจะใช้หมูในการทำนายด้วย หมูที่นำมาใช้ทำนายนี้ซื้อหามาจากในชุมชน โดยทุกครอบครัวร่วมลงขันในสัดส่วนที่เท่ากัน หลังจากที่ทำนายกระดูกไก่เสร็จแล้ว ชายหนุ่มที่แข็งแรงหลานคนจะนำหมูออกมายังลานพิธี เตรียมปูฟาง ใบตอง สำหรับการลงมีด ก่อนการลงมีดนั้น เจ้าพิธีจะกล่าวคาถาในภาษากะแย ชายหนุ่มหลายตนช่วยกันจับหมูให้หมอบนิ่ง เมื่อพร้อมแล้วเข้าพิธีจะลงมีดตัดขั้วหัวใจหมู หลังจากนั้นเป็นหน้าที่ของคนหนุ่มที่ทำหน้าที่นำหมูไปย่างไฟจนขนไหม้ แล้วถึงนำมาชำแหละเพื่อดูหัวใจและตับหมูว่าสมบูรณ์ดีหรือไม่และกล่าวคำทำนายต่อสมาชิกในชุมชน ส่วนเนื้อหมูนั้น แบ่งส่วนหนึ่งไว้สำหรับทำอาหารเลี้ยงในพิธี ส่วนที่เหลือกลุ่มผู้ชายช่วยกันชำแหละเนื้อแต่ละส่วน รวมถึงกระดูก ให้ได้ครบจำนวนครอบครัวที่ลงขันร่วมกัน เนื้อหมูส่วนที่นำไปทำอาหารนั้นจะแบ่งส่วนหนึ่งมาถวายในหิ้งพิธี ก่อนที่สมาชิกทั้งหมดที่มาร่วมรับประทานอาหารร่วมกัน
ประเพณีอิลูของกะเหรี่ยงแดงนั้นมีการจัดสรรบทบาทหน้าที่ของ ชาย หญิง ค่อนข้างชัดเจน โดยผู้ชายทำหน้าที่ตระเตรียมการทั้งหมด มีผู้หญิงเป็นทัพหลังคอยเตรียมข้าวปลาอาหาร และน้ำส้มป่อยสำหรับประพรมในพิธี พื้นที่ลานอิลู ถือเป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ ไม่อนุญาติให้ผู้หญิงเข้าไปในพื้นที่ในช่วงเวลาปรกติ จะอนุญาตให้ผู้หญิงเข้าไปในพื้นที่ลานอิลูได้เฉพาะวันทำพิธี เพื่อประพรมน้ำส้มป่อยและไม่อนุญาตให้ผู้หญิงสัมผัสต้นอิลู
ในด้านความเชื่อ ประเพณีและพิธีกรรม ถึงแม้ว่าคนกะแยจะยังคงรักษาขนบประเพณี โดยเฉพาะการนับถือผีบรรพบุรุษ หากแต่ในการสื่อสารกับคนนอกได้นำเอาภาษาไทยใหญ่มาเรียกชื่อกิจกรรมหรือพิธีกรรมเป็นส่วนมาก ประเพณีหลายอย่างเริ่มเลือนรางเนื่องจากผู้อาวุโสเริ่มตายจากไปและไม่ได้ถ่ายทอดให้คนรุ่นหลัง ผนวกกับคนรุ่นหลังมีบัตรประชาชนตั้งแต่แรกเกิด เข้าระบบการศึกษาในโรงเรียนสามารถสื่อสารภาษาไทยได้ดี ทำให้เริ่มเข้าไปทำงานในตัวเมืองและต่างจังหวัดมากขึ้น พวกเขาเริ่มห่างเหินต่อพิธีกรรมของครอบครัวและชุมชน ภาษาและวัฒนธรรมไทใหญ่ได้เข้ามามีอิทธิพลต่อชุมชนชาติพันธุ์ส่วนน้อยในแม่ฮ่องสอนด้วยเช่นกัน เนื่องจากแม่ฮ่องสอนนั้นมีวัฒนธรรมไทใหญ่เป็นวัฒนธรรมหลัก การผสมผสาน กลืนกลายและบดบังวัฒนธรรมย่อยของกลุ่มชาติพันธุ์อื่น ๆ สื่อให้เห็นถึงตำแหน่งแห่งที่ของแต่ละกลุ่มชาติพันธุ์ในพื้นที่
"....อย่างพิธีหลายอย่าง เราก็เอาของในค่าย ฯ มาศึกษา เพราะชุมชนเราจริง ๆ มันเลือนหายไปจะหมดแล้ว...อย่างดูกระดูกไก่นะ เดี๋ยวนี้หาคนเฒ่าที่ดูเป็นยากแล้ว... บางครอบครัวก็ไปซื้อหนังสือคำทำนายกระดูกไก่จากในค่าย ฯ มาอ่าน...สมัยก่อนรุ่นปู่รุ่นย่าเราไม่ได้ตั้งชุมชนถาวรเหมือนเดี๋ยวนี้ ย้ายไปตามไร่ ไม่ได้ติดต่อกับใคร เวลาเข้าเมืองราชการเขาถามหาบัตร สมัยนั้นเราก็ไม่ได้มีบัตรหรอก ยังไม่ได้ทำกัน เขาก็ว่าคนเถื่อน เราเลยไม่ค่อยได้ทำพิธีอะไรให้เอิกเกริก กลัว...อีกอย่างเราอยู่ใกล้ไทใหญ่ด้วย บางอย่างก็เอามาผสมกัน มีแต่งงานเข้ามาแต่งงานออกไปกันก็เยอะ ...คนต่างเผ่าแต่งเข้ามาก็ต้องมานับถือผีตามกะแยเรานะ...." (แปล ปราสาทดียิ่ง ผู้อาวุโส บ้านห้วยผึ้ง 25 มกราคม 2561)
ประเพณี เทศกาลและพิธีกรรมที่เกี่ยวกับชีวิต
การตั้งครรภ์และคลอดบุตร
ในส่วนของการรักษาโรคนั้นส่วนใหญ่ใช้ยาสมุนไพรรักษาโรคพื้นฐาน ซึ่งผู้อาวุโสของแต่ละชุมชนจะมีความรู้ทั้งด้านการรักษาโรคและการคลอดลูกซึ่งใช้หมอตำแยทำคลอดเองในชุมชน สมัยก่อนนั้นผู้หญิงจะคลอดลูกที่บ้านโดยมีหมอตำแยและเครือญาติคอยดูแล เมื่อคลอดได้สามวันจึงทำพิธีเรียกขวัญ โดยแม่องทารกจะนำเด้กลงมาใต้ถุนบ้าน แล้วนำกลับไปคืนบนบ้านเพื่อทำพิธีเรียกขวัญ โดยใช้ไก่ในการประกอบพิธีสามตัว คือ ไก่ตัวแรก สำหรับทำพิธีทำนายสำหรับเด้กทารก ไก่ตังที่สองสำหรับทำพิธีในช่วงเช้า และไก่ตัวที่สามสำหรับทำพิธีช่วงเที่ยง (สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแม่ฮ่องสอน 2564)
การแต่งงาน และการหย่าร้าง
ในสังคมชาวกะแยนั้นมีการแต่งงานสองรอบ โดยรอบแรกนั้นจะจัดพิธีเพียงวันเดียวและเรียบง่าย เริ่มจากฝ่ายชายมาทำพิธีสู่ขอฝ่ายหญิงโดยนำญาติผู้ใหญ่มาสามคน หลังจากนั้นทำนายคู่ด้วยการดูกระดุกไก่ หากผลทำนายบอกว่าครองคู่กันไม่ได้ ทั้งสองก็ไม่สามารถแต่งงานกันได้ หากผลทำนายบอกว่าครองคู่กันได้ก็นัดหมายวันแต่งงาน โดยในวันแต่งงานนั้น ขบวนแห่เจ้าบ่าวมายังบ้านเจ้าวสาว เมื่อถึงบ้านแม่เจ้าสาวจะคอยตักน้ำล้างเท้าเจ้าบ่าวเพื่อป้องกันสิ่งชั่วร้ายที่อาจติดมา ส่วนเจ้าสาวจัดน้ำใส่ถังเพื่อล้างมือเจ้าบ่าว ทั้งสองฝ่ายนำไก่มาคนละตัวเพื่อทำพิธีเรียกขวัญ หลังจากนั้นเมื่อญาติพี่น้องผูกข้อมือเจ้าบ่าวเจ้าสาวเรียบร้อยแล้วเลี้ยงฉลองในหมู่เครือญาติ และเพื่อนฝูง ถือว่าเสร็จพิธี มื่อแต่งงานแล้วเจ้าบ่าวจะอาศัยอยู่บ้านเจ้าสาวหนึ่งฤดูกาลผลิต ก่อนที่จะแยกบ้าน ส่วนพิธีแต่งงานครั้งที่สองนั้นจะทำเมื่อครอบครัวใหม่มีความพร้อม เช่นมีลูกแล้วหนึ่งคน พิธีแต่งงานครั้งนี้ใช้เวลาสามวันสามคืน ในวันแรก ญาติพี่น้องจะมาผูกข้อไม้ข้อมือให้บ่าวสาวที่บ้านตั้งแต่เช้าตรู่ พร้อมอวยพรให้แก่ทั้งคู่หลังจากนั้นไปทำพิธีที่บ้านเจ้าบ่าว เมื่อเสร็จแล้วกลับมาทำพิธีที่บ้านเจ้าสาวอีกครั้งเพื่อขอบคุณบิดามารดาที่เลี้ยงดูจนเติบโตมีครอบครัว พิธีนี้จะมีการเลี้ยงฉลองทั้งบ้านฝ่ายชายและฝ่ายหญิง ใช้ไก่ในพิธีกรรม 12 ตัว และหมู คนละ 2 ตัว ชาวกะแยมีความเชื่อว่าเป็นพิธีเพื่อยืนยันการใช้ชีวิตู่ ครอบครัวใดที่ได้ทำพีธีแต่งงานครั้งที่สองจะประสบความสำเร็จในชีวิตคู่และสามารถครองรักยืนยาว (สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแม่ฮ่องสอน 2564)
ความตาย และการทำศพ
ประเพณีดั้งเดิมของกะแยเมื่อมีคนตายในหมู่บ้านจะหยุดงานแล้วมาช่วยในพิธีการทำศพ หากผู้ตายเสียชีวิตปรกติ หรือตายดี มักตั้งศพทำพิธีสามวัน หรือมากกว่านั้นแล้วแต่ครอบครัว แต่หากตายไม่ดีจะเอาศพไว้เพียงวันเดียวเท่านั้ ในระหว่างงานศพ ครอบครัวผู้เสียชีวิตจะทำอาหารเลี้ยงรับรองผู้มาช่วยงานด้วยการฆ่าหมู ไก่ และต้มสุรามารับรอง ในช่วงกลางคืนจะมีการละเล่นครืนเครง ร้องเพลงตอบโต้กันโดยเนือหาเป็นการหกล่อมวิญญารผู้ตายให้ไปสู่สรวงสวรรค์ ให้ไปเกิดใหม่ในตระกูลที่ดี ชาวแกแยดั้งเดิมนิยมเผาศพโดยใช้ไม้ไผ่แห้งตัดกองเรียงกันสูงราวสองเมตร เพื่อเป็นแท่นรองรับศพ เมื่อเจ้าพิธีนำศพออกจากหมู่บ้านมายังป่าช้านั้น จะมีขบวนดนตรีแห่แหนประโคมนำหน้าศพ เมื่อเข้าสู่ป่าช้าจะมีการยิงปืนขึ้นฟ้า หลังจากนำศพวางไว้บนแทนที่เตรียมไว้แล้วจะตีฆ้อง ร้องเพงและฟ้อนรำ หลังจากนั้นจึงเริ่มเผาจนหมดเหลือแต่กระดูก (สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแม่ฮ่องสอน 2564)
การแสดง มหรสพ และการละเล่น :
การแสดง มหรสพ และการละเล่น
กะแย มีการร่ายรำเพื่อเฉลิมฉลองในพิธีอิลู ผู้ร่ายรำและแล่นดนตรีส่วนใหญ่เป็นผู้ชาย ในช่วงที่แห่ต้นอิลูเข้าสู่หมู่บ้านจะมีขบวนดนตรีแห่นำ มีการตีฆ้อง ตีฉาบ เป่าปี่ นำขบวน ในระหว่างพิธีอิลูที่คนในชุมชนเข้ามาทำพิธี ประพรมน้ำส้มป่อย กลุ่มนักดนตรีจะเริ่มทำการแสดง โดยมีเครื่องดนตรีพื้นฐานคือ ฆ้อง ฉาบ กลองก้นยาว ตีเป็นจังหวะร่ายรำรอบลานอิลูเพื่อสร้างความครื้นเครง ในอดีตนั้น ดนตรีและการร่ายรำในพิธีอิลุทำกันตลอดคืน โดยมีคนหนุ่มผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนกันมา เพื่ออยู่ยามเผ้าลานพิธีไม่ให้มีสิ่งใดมาละเมิดได้ ปัจจุบันการร่ายรำเฉลิมฉลองและเลานดนตรีทำกันแค่เพียงการนำต้นอิลูจากป่าเข้าสู่ลานพิธี และในช่วงประกอบพิธีเท่านั้น ส่วนในช่วงกลางคืนเป็นหน้าที่ของอาสาสมัครรักษาความปลอดภัยประจำหมู่บ้านจัดเวรยามมาดูแล (สุชาติ งามประพฤติ 2561)
วรรณกรรมท้องถิ่น :
วรรณกรรมท้องถิ่น
ตำนานคนกะแยเชื่อว่า มนุษย์เกิดจากเทพธิดาผู้สร้าง “พอซูลุโหมะ”และธรรมชาติของสิ่งมีชีวิตทุกสรรพสิ่งบนโลกนี้รวมถึงมนุษย์ล้วนดำรงอยู่ได้ด้วยพระอาทิตย์และพระจันทร์ ประเพณีอิลู จึงเป็นประเพณีเฉลิมฉลองปีใหม่ และเป็นพิธีกรรมแห่งการระลึกคุณและบูชาคุณบรรพบุรุษและพระผู้เป็นเจ้าผู้สร้างมนุษย์โลก รวมถึงเป็นพิธีกรรมการทำนายชะตาบุคคล ชะตาครอบครัว ชะตาหมู่บ้าน และดวงชะตาเมืองประจำปี และขอพรต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้มีความเป็นอยู่ร่มเย็นเป็นสุข ปราศจากโรคภัยไข้เจ็บ และมีข้าวปลาอาหารอุดมสมบูรณ์ตลอดปี ต้นอิลูจึงถือเป็นสัญลักษณ์ของการเชื่อมระหว่างโลกมนุษย์กับ “ดอตอเมาะขุ” หรือเมืองสวรรค์ เป็นเสาศักดิ์สิทธิ์ประจำหมู่บ้าน สำหรับการประกอบพิธีกรรมการบูชาและแสดงความเคารพต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์และรำลึกถึงพระคุณของบรรพบุรุษและพระผู้เป็นเจ้าตามความเชื่อที่ถือปฏิบัติมาแต่โบราณ (แปล ปราสาทดียื่ง 2561)
