มิติประวัติศาสตร์ของกลุ่มชาติพันธุ์ :

ไทลื้อ (Tai Lue) คือ กลุ่มชนภาษาตระกูลไท (Tai speaking peoples) ที่ตั้งถิ่นฐานมาอย่างยาวนานในเขตลุ่มน้ำโขงตอนบน มีภาษาพูดและภาษาเขียน ความเชื่อทางศาสนา ชาวไทลื้อนับถือพุทธศาสนาเถรวาท (Theravada Buddhism) และมีการนับถือ “ผี” ตามความเชื่อดั้งเดิม (Animism) จากหลักฐานตำนาน สันนิษฐานได้ว่า พญาเจิง คือ ผู้นำของชาวไทลื้อ ที่สามารถสถาปนารัฐไทขึ้นมาได้ในราวปลายพุทธศตวรรษที่ 17 ( พ.ศ. 1732) นอกจากจะสถาปนาราชวงศ์อาละโวสวนตาล พญาเจิงตั้งหอคำเชียงรุ่ง ในบริเวณทิศใต้ของนครเชียงรุ่ง เขตปกครองตนเองชนชาติไทสิบสองปันนา ยูนนาน ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีนในปัจจุบัน พญาเจิงจึงถือเป็นปฐมกษัตริย์ของชาวไทลื้อ อาณาจักรของรัฐไทลื้อแต่เดิม สถาปนาและขยายอาณาเขตการปกครองระดับรัฐ ผ่าน “ระบบเมือง” (Muang Polity) กระจายอำนาจและเครือข่ายไปตามที่ราบระหว่างหุบเขา จากเขตลุ่มน้ำโขงตอนบน บริเวณตอนใต้ของมณฑลยูนนานในปัจจุบัน ออกไปทางตอนเหนือของเวียดนาม ตามลุ่มน้ำแดงภาคเหนือและภาคตะวันออกของรัฐฉาน ประเทศพม่า ภาคเหนือและภาคกลางตอนบนของลาว และภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย บริเวณเมืองเชียงแสนและเชียงราย

พญาเจิง (ราชวงศ์อาละโวสวนตาล เชียงรุ่ง) ได้สถาปนารัฐของชาวไทลื้อ ) ซึ่งแต่เดิมนับเป็นอันหนึ่งอันเดียวกับรัฐของชาวไทในเขตลุ่มน้ำโขงและลุ่มน้ำกก กระทั่งต่อมาจักรพรรดิราชวงศ์หย่วนได้ขยายอำนาจมาถึงเชียงรุ่ง ประมาณพ.ศ. 1827 ก่อนที่พญามังรายจะขยายอำนาจลงมาตั้งเชียงใหม่

เช่นเดียวกันกับรัฐไทล้านนา ในบางช่วงเวลา รัฐไทลื้อต้องแสดงความสวามิภักดิ์ต่อจีน ตามตำนานระบุว่า ราว พ.ศ. 1927 ราชสำนักจีนได้ให้การรับรองและแต่งตั้งเจ้าเชียงรุ่ง สิบสองปันนาดำรงตำแหน่งเป็น “เจ้าแสนหวี” ส่วนในพม่านั้น เชียงรุ่งและเชียงใหม่ยอมอยู่ภายใต้อำนาจของกษัตริย์บุเรงนองของพม่า ตามพงศาวดารเชื้อเครือเจ้าแสนหวี ได้กล่าวถึงช่วงเวลาที่อยู่ภายใต้การเป็นรัฐบรรณาการของพม่าที่ปรากฏคำว่า “สิบสองปันนา” ขึ้นเป็นครั้งแรก

ใน พ.ศ 2113 ท้าวอินเมือง กษัตริย์เชียงรุ่ง (ราชวงศ์อาละโวสวนตาล องค์ที่ 25) ได้รวบรวมหัวเมืองต่างๆ และจัดระบบ “ปันนา” เพื่อจัดระเบียบความสัมพันธ์ระหว่างเจ้า-ไพร่ ศักดินา และการจัดเก็บภาษีตลอดจนการเกณฑ์แรงงาน ผ่านระบบเหมืองฝาย เรียกว่า “12 ปันนา” ทั้งสิบสองปันนาและล้านนา ได้ใช้ระบบ “ปันนา” เช่นเดียวกัน จึงเป็นต้นแบบหนึ่งของ “รัฐศักดินาไท” นับตั้งแต่นั้นมาจึงปรากฏชื่อเรียก “สิบสองปันนา” ในฐานะที่เป็นรัฐของชาวไทลื้อ ควบคู่กับ “ล้านนา” ซึ่งถือเป็นรัฐของชาวไทโยน ซึ่งสถาปนาขึ้นโดยพญามังราย ที่ขยายจากแถบลุ่มน้ำโขง-ลุ่มน้ำกก ลงมาแถบลุ่มน้ำปิง-กวง

ตามตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ ได้กล่าวถึงบ้านเมืองของชาวลื้อ นับตั้งแต่ยุคสมัยของพญามังราย ซึ่งมีศักดิ์เป็นหลานของกษัตริย์เชียงรุ่ง (ท้าวรุ่ง) โดยมีมารดาซึ่งมีศักดิ์เป็นเจ้าหญิงเชียงรุ่ง ตามตำนานระบุว่า ชื่อของท้าวรุ่ง นอกจากจะเป็นที่มาของชื่อพญามังราย กษัตริย์เชียงรุ่งองค์นี้ยังยกเมืองสำคัญทางตอนใต้ คือ เมืองยอง เมืองพยาก เพื่อรับขวัญวันเกิดหลาน คือพญามังราย ตามประเพณีของชาวไทดั้งเดิม ทั้งในสิบสองปันนาและล้านนา ที่เรียกว่า “หลอนเดือน” (หลังจากเกิดได้ครบ 1 เดือน ชาวไทลื้อจะทำพิธีตั้งชื่อทารก และจัดงานเลี้ยงแสดงความยินดีในหมู่เครือญาติและมิตรที่ใกล้ชิด)

อนึ่ง หากเชื่อตามหลักฐานจารึกการตั้งหมู่บ้านและการสร้างวัดศรีมุงเมือง ปัจจุบันเป็นวัดเก่าแก่ที่มีความสำคัญ และมีชุมชนลื้อในเชียงใหม่ที่เก่าแก่ที่สุด คือ บ้านลวง ซึ่งปัจจุบันแยกเป็น บ้านลวงเหนือและบ้านลวงใต้ ตามตำนานเชื่อกันว่า บ้านลวง ตั้งขึ้นใน “ปันนาฝั่งแกน” โดยพระเจ้าแสนเมืองมา (พ.ศ. 1931- 1954) กษัตริย์องค์ที่ 10 ของราชวงศ์มังราย ใน พ.ศ. 1932 ต่อมาพญาสามฝั่งแกน ซึ่งประสูติในพื้นที่ “ปันนาฝั่งแกน” ขึ้นครองราชย์ใน พ.ศ 1954 ได้สร้างวัดขึ้นในบริเวณดังกล่าว โดยใช้ชื่อว่า “วัดบุรฉัน” หรือ “วัดศรีมุงเมือง” ในปัจจุบัน (อินทนนท์, 2559, 39-42)

ต่อมาในสมัยพญาติโลกราช ตามที่ระบุไว้ใน “พงศวดารโยนก” และตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ ได้ปรากฏชัดว่า กษัตริย์ล้านนาเชียงใหม่ ได้ยกทัพขึ้นไปตีเมือง ทั้งเมืองยองและเชียงรุ่ง ให้สวามิภักดิ์ต่อล้านนาของพญาติโลกราช ดังนั้น ในยุคนี้หัวเมืองต่างๆ ของชาวไทในล้านนากับสิบสองปันนาจึงเป็นดินแดนที่อยู่ภายใต้การปกครองของพญาติโลกราช

หัวเมืองลื้อ ชาวลื้อ และประวัติการตั้งถิ่นฐานของชาวลื้อ ในฐานะเชลยที่ถูกกวาดต้อนมาสร้างบ้านแปลงเมืองหลังสงครามไท-พม่า ปลายศตวรรษที่ 19) ปรากฏอีกครั้งและระบุไว้อย่างชัดเจนในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ สมัยหลังการปลดแอกจากพม่า เมื่อกลุ่มผู้นำของไทล้านนา ซึ่งต่อมาเป็นต้นกำเนิดของทิพยวงศ์ หรือ “ตระกูลเจ้าเจ็ดตน” หันไปสวามิภักดิ์พระเจ้ากรุงธนบุรี และราชวงศ์จักรีของสยาม เมื่อไทลุ่มน้ำปิงและลุ่มน้ำเจ้าพระยา พยายามขับไล่พม่าและปลดแอกตนเองออกจากการปกครองของกษัตริย์กรุงหงสาวดีและอังวะ เมื่อพวกเจ้าเจ็ดตน (ซึ่งต่อมาจะได้รับสถาปนาให้เป็นเจ้าผู้ปกครองเชียงใหม่ และหัวเมืองสำคัญอื่นๆ ของล้านนา คือ ลำพูน ลำปาง น่าน และการตั้งเมืองเชียงรายขึ้นใหม่ ในยุคนี้เองที่ อาจเรียกว่า “ล้านนาใหม่” (สมัยหลังปลดแอกจากพม่า) ชาวลื้อทั้งจากเมืองยอง พยาก และหัวเมืองสำคัญของสิบสองปันนา ทั้งสองฝั่งของแม่น้ำโขง ถูกกวาดต้อนลงมาเพื่อร่วมสร้างบ้านแปลงเมืองขึ้นใหม่เป็นจำนวนมาก เหตุที่ถูกกวาดต้นลงมาแทบทั้งเมือง การอพยพโยกย้ายมาทั้งชุมชนและมีผู้นำดั้งเดิมมาด้วย การตั้งชุมชนใหม่ของชาวลื้อใน “ล้านนาใหม่” ได้ถูกผนวกและกลืนกลายเป็นส่วนหนึ่งของภาคเหนือตอนบนของสยาม (เปลี่ยนเป็นประเทศไทย เมื่อ พ.ศ. 2482) จึงมักจะใช้ชื่อบ้านนามเมือง ตามชื่อถิ่นฐานดั้งเดิมในสิบสองปันนา (ยูนนานตอนใต้) เมืองยอง (พม่า) และเมืองสิงห์ เมืองอู (ลาว)

การเข้ามาของอังกฤษและฝรั่งเศสในแถบอุษาคเนย์ตอนบน ราวกลางพุทธศตวรรษที่ 24 นำไปสู่การแบ่งแยกดินแดนอาณาจักรลื้อออกเป็นส่วนๆ ของ 3 มหาอำนาจ คือ จีน บริติชพม่า และฝรั่งเศสอินโดจีน กระทั่งหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 หัวเมืองลื้อ ที่ส่วนใหญ่ตั้งอยู่ในภูมิภาคลุ่มน้ำโขงตอนบน ถูกผนวกเข้ากับดินแดนรัฐชาติสมัยใหม่ควบคู่ไปกับการเกิดขึ้นของประเทศชาติใหม่ (new Nations) ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ คือ พม่า ลาว เวียดนาม

การอพยพเข้ามาปักหลักตั้งชุมชนใหม่ของชาวไทลื้อ พื้นที่แถบภาคเหนือตอนบนปัจจุบันของประเทศไทย อาจมีมาอย่างยาวนาน นับตั้งแต่การสถาปนารัฐไทในประวัติศาสตร์ของล้านนายุคต้น เช่น ตามเอกสารตำนานรายชื่อ “หมวดวัด” ในเวียงเชียงใหม่ ปรากฏชื่อนิกายสงฆ์ (หรือหัวหมวดวัด) ซึ่งมีนิกายลื้อ นิกายยอง รวมกับนิกายอื่นๆ ด้วย อีกทั้งทางด้านตะวันตกเฉียงเหนือของเมืองเชียงใหม่ในปัจจุบัน (นอกคูเมืองแถบสันติธรรม) มีป่าช้าลื้อ เป็นป่าช้าเก่าแก่ของชุมชนระแวกนั้น ที่ยังคงใช้ประกอบการฌาปนกิจ และเรียกกันว่า “ป่าช้าลื้อ” จนถึงปัจจุบัน

ช่วงเวลาที่อาจถือว่าเป็น “จุดเปลี่ยน” สำคัญของประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นฐานของชาวลื้อในพื้นที่แถบภาคเหนือตอนบนของประเทศไทยในปัจจุบัน คือ ยุค “เก็บผักใส่ซ้า เก็บข้าใส่เมือง” ซึ่งตรงกับช่วงกลางศตวรรษที่ 19 ในเวลาเดียวกันกับที่พระเจ้ากรุงธนบุรีและผู้นำในล้านนา ร่วมกันขับไล่พม่าและมีนโยบายกวาดต้อนผู้คนจากบริเวณสิบสองปันนา ดินแดนลุ่มน้ำโขงตอนบน มาสร้างบ้านสร้างเมืองขึ้นใหม่ อาจกล่าวได้ว่าชาวไทลื้อสิบสองปันนาถือเป็นส่วนหนึ่งของการสถาปนาราชวงศ์จักรี ในช่วงต้นรัตนโกสินทร์กษัตริย์สยามได้ยกทัพไปกวาดต้อนชาวลาวและชาวผู้ไท จากลาวล้านช้าง เวียงจันทน์ มาเป็นเชลย ตั้งบ้านตั้งเมืองขึ้นใหม่ในแถบภาคกลาง ดังปรากฏชุมชนของชาวลาว ชาวผู้ไท ในราชบุรี เพชรบุรี เป็นต้น ส่วนทางภาคใต้ ในจังหวัดนครศรีธรรมราชและสุราษฎร์ธานีนั้นมีหลักฐานว่า ชาวลาวจำนวนไม่น้อยถูกกวาดต้อนไป - ด้วยเหตุนี้ ภาษาใต้ ภาษาลาว และภาษาลื้อ จึงมีความใกล้เคียงกัน

ส่วนชาวลื้อเมืองยองในรัฐฉานภาคตะวันออกของประเทศพม่า เป็นส่วนหนึ่งของล้านนามายาวนานตั้งแต่สมัยพญาติโลกราชของล้านนา และสมัยเจ้าอิ่นเมืองของไทลื้อซึ่งได้กำหนดรวบรวมชุมชนและที่นาตั้งขึ้นเป็น 12 ปันนา ซึ่งเป็นระบบการจัดเก็บภาษีแบบเดียวกันกับที่พบในรัฐล้านนา ทั้งนี้ ชาวไทลื้อเหล่านี้ ที่มีถิ่นฐานมาจากหัวเมืองที่อยู่นอกเขตอำนาจ “รัฐสิบสองปันนาจารีต” มักจะเรียกตนเองและถูกคนอื่นเรียกในชื่อที่แตกต่างจากลื้อสิบสองปันนา เช่น ไทยอง ไทขึน เป็นต้น

ชาวยอง หรือ ชาวไทลื้อ เมืองยอง จัดเป็นกลุ่มชาวไทกลุ่มใหญ่ซึ่งถูกกวาดต้อนเข้ามาตั้งรกรากอยู่ในล้านนาหลายระลอก การถูกบังคับให้โยกย้ายสร้างถิ่นฐานใหม่มักถูกเรียกว่าการมาแบบ “เทครัว” โดยเฉพาะการอพยพของชาวยองตั้งแต่สมัยพระเจ้าตากสินมหาราชจนถึงต้นรัตนโกสินทร์ (แสวง มาละแซม, 2538) ภายหลังจากการเข้ามาตั้งถิ่นฐานในแอ่งที่ราบเชียงใหม่-ลำพูนแล้ว ต่อมามีการอพยพโยกย้ายเพื่อแสวงหาที่ทำกินใหม่ หรือพยายามกลับไปเมืองยอง อาจด้วยเหตุที่มาเป็นจำนวนมากกลุ่มชาวลื้อมักถูกรัฐใช้เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการตั้งชุมชนใหม่ในหัวเมืองสำคัญที่ถูกทิ้งร้างช่วงสงครามปลดแอกพม่า ในช่วง 100-200 ปีก่อน

ปัจจุบันชุมชนชาวลื้อจากเมืองยองในภาคเหนือของประเทศไทยนั้น นอกจากจะตั้งถิ่นฐานใหม่ในจังหวัดลำพูน คิดเป็นร้อยละ80 ของประชากรทั้งจังหวัด และในอำเภอสันกำแพงจังหวัดเชียงใหม่แล้ว (รัตนาพร เศรษฐกุล, 2538) ยังพบว่า มีกลุ่มชาวลื้อจากลำพูนที่โยกย้ายไปตั้งบ้านถิ่นฐานในพื้นที่ใหม่ เช่น เมืองเชียงแสน แม่จัน ในช่วงสมัยรัชกาลที่ 5 เมืองพาน และแม่สาย ในชุมชนเหมืองแดง จังหวัดเชียงราย

ชาวลื้อสิบสองปันนา แม้จะมีภาษา ศาสนา ประเพณีวัฒนธรรม ตลอดจนลักษณะหน้าตา ผิวพรรณแบบเดียวกันกับชาวยอง ชาวขึน และชาวโยน การที่พวกเขามีรัฐที่สังกัด คือสิบสองปันนา และมีกษัตริย์ของตนเอง สงครามการกวาดต้อนผู้คนในช่วงต้นรัตนโกสินทร์จึงเป็นเงื่อนไขสำคัญที่ทำให้พวกเขามีสำนึกประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นฐานและความทรงจำที่แตกต่างจากชุมชนคนไทกลุ่มอื่นๆ อย่างชัดเจน

นอกจากการอยู่รวมกันเป็นชุมชนชาวนาอย่างเหนียวแน่น จึงเกิดการแต่งงานภายในกลุ่มชาติพันธุ์ การใช้ภาษาแม่ พวกเขามักตั้งชื่อถิ่นฐานชุมชนใหม่ ตามชื่อบ้านนามเมืองเดิม เช่นชื่อหมู่บ้านไทลื้อดั้งเดิมเกือบทั้งหมดในอำเภอเชียงคำ จังหวัดพะเยาและหลายอำเภอในจังหวัดน่าน ที่ใช้ชื่อเดียวกันกับบ้านเก่าเมืองเดิมที่ตั้งอยู่ในสิบสองปันนา และปัจจุบันยังสามารถสืบเสาะหาได้ การนับถือผีบรรพบุรุษร่วมกันโดยยึดเอาผีเจ้าเมืองเดิม เช่น ชาวลื้อบ้านมาง ในอำเภอเชียงคำ จังหวัดพะเยา

จากการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจสังคมยุคโลกาภิวัตน์ ตั้งแต่ทศวรรษ 2530 เป็นต้นมา ได้ก่อให้เกิดวิกฤติความเป็นไทยและการก่อตัวของอัตลักษณ์ท้องถิ่น (Keyes and Tanabe, 1996) จนนำไปสู่กระแสการโหยหาถิ่นฐานบ้านเกิดจนทำให้ ชุมชนชาวลื้อสิบสองปันนา ได้มีการรวมกลุ่มกันเป็นกลุ่มทางสังคม และหันมารื้อฟื้นสืบสานวัฒนธรรมความเป็นลื้อของตน โดยเฉพาะการเชื่อมโยงและการเดินทางกลับไปสร้างสายสัมพันธ์กับชาวลื้อในสิบสองปันนาปัจจุบัน รวมทั้งมีการตั้งสมาคมไทลื้อแห่งประเทศไทย ซึ่งมีสาขาของสมาคมไทลื้อระดับจังหวัดทั้ง 7 จังหวัดในเขตภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย

รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน :

รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน

ที่อยู่อาศัยชาวลื้อ แบบชุมชนดั้งเดิมจะมีลักษณะตั้งบ้านเรือนอยู่รวมกันเป็น “ไตเฮือน” ซึ่งหมายถึง การตั้งบ้านเรือนอยู่รวมกันเป็นกลุ่มของชาวลื้อ การสร้างบ้านเรือนสมัยก่อนจะนิยมสร้างบ้านเรือนด้วยไม้ มีเสาบ้านขนาดใหญ่ ใต้ถุนบ้านยกสูง บริเวณใต้ถุนใช้เก็บข้าวของเครื่องใช้และผลผลิตทางการเกษตร ตลอดจนใช้เป็นที่เลี้ยงสัตว์ เช่น วัว ควาย ไก่ เป็ด ในอดีต บ้านของชาวไทลื้อจะมีครัวไฟบนบ้านเพื่อสร้างความอบอุ่นในฤดูหนาว เตาไฟทำด้วยดินเหนียวอัดแน่นทำเป็นฐานวางหม้อ มีความแข็งแรง เหนือเตาไฟมีตะแกรงไม้ไผ่สานถี่ แขวนด้วยเชือก เพื่อไว้ตะกร้าหรือเสื่อไม้ไผ่ มีชานแดดยื่นออกไปด้านข้างบ้าน

ปัจจุบันการสร้างบ้านเรือนของชาวลื้อเปลี่ยนแปลงไปตามยุคตามสมัย ส่วนใหญ่มีการสร้างบ้านด้วยปูน หรือปูนผสมไม้ ลักษณะบ้านเป็นชั้นเดียวหรือสองชั้น มีการแยกครัวไฟออกจากตัวบ้านหรือหากมีครัวไฟในตัวบ้านก็จะไม่ได้ใช้งานมากนักเพราะเกรงว่าจะทำให้มีกลิ่นเหม็นเข้าตัวบ้าน (ดูเพิ่มเติม ฐานข้อมูลเรือนพื้นถิ่นในประเทศไทย)

การดำรงชีพ :

การดำรงชีพ

ชาวลื้อเป็นกลุ่มคนที่ขยันทำมาหากินมาตั้งแต่สมัยโบราณ มีชีวิตสัมพันธ์กับระบบเกษตรแบบคนพื้นราบ ได้แก่ การทำนา ทำสวน ทำไร่ เลี้ยงสัตว์ ปัจจุบัน ยังมีชาวลื้อที่อยู่ในวิถีเกษตร หากแต่คนรุ่นใหม่เริ่มมีการปรับตัวด้านอาชีพ มีบางส่วนประกอบอาชีพค้าขายและรับราชการ ในยุคปัจจุบันเด็กรุ่นใหม่ได้รับการศึกษาสูงขึ้นทำให้มีอาชีพที่หลากหลายตามระดับการศึกษา

อาหารและยารักษาโรค :

อาหารและยารักษาโรค

อาหารไทลื้อ โดยเฉพาะไทลื้อในภาคเหนือของประเทศไทย แม้จะคล้ายคลึงกับอาหารล้านนา อาหารหลักของไทลื้อ คือ ข้าวเหนียว เช่นเดียวกับ คนเมือง ส่วนอาหารใช้วัตถุดิบประเภทผัก ส่วนใหญ่เป็นผักพื้นบ้านในภาคเหนือของไทย อาหารไทลื้อในประเทศไทยที่นิยมรับประทานมักจะเป็นแกงผัก หรือพืชพรรณธรรมชาติ ที่หาได้ง่ายตามธรรมชาติ เช่น เห็ด หน่อไม้ ไข่มดแดง สาหร่ายน้ำจืด ส่วนพืชผักสวนครัวทั่วไป มักจะปลูกตามข่วงบ้าน ใช้พริกแกงเป็นเครื่องปรุงหลัก ประกอบด้วย พริก ตะไคร้ หอม กระเทียม ปลาร้า หากเป็นอาหารประเภทหน่อไม้จะใส่ “น้ำปู๋” (ทำจากปูนา) ลงไปด้วย เช่น ยำหน่อไม้ แกงหน่อไม้ เป็นต้น (เสาวภา ศักยพันธ์, 2556, หน้า 37)

อาหารของชาวไทลื้อจะมีรสชาติจืด มีการปรุงรสด้วยเกลือเป็นหลัก ซึ่งมีผลดีต่อสุขภาพ ทำให้ชาวไทลื้อและผู้รักสุขภาพ สามารถนำไปปรับใช้ในการปรุงอาหารประจำวันได้ ทว่า ปัจจุบันการปรุงอาหารกลับนิยมใช้เครื่องปรุงรสต่างๆ มากขึ้น โดยขาดการตระหนักถึงคุณค่าทางโภชนาการ วัตถุดิบทั้งหมดส่วนใหญ่หาซื้อจากตลาดสด แทนการปลูกผักและเลี้ยงสัตว์ เช่นเดียวกับกับในสังคมภาคเหนือทั่วไป การเตรียมและการปรุงอาหารในชนบทยังไม่แตกต่างไปจากอดีตมากนัก แต่รสชาติอาหารเปลี่ยนแปลงจากเดิม เพราะปัจจุบันนิยมใช้เครื่องปรุงที่หลากหลากหลาย รวมทั้งมีการใช้เครื่องอำนวยความสะดวกมาช่วยในการประกอบอาหารมากขึ้น

เสื้อผ้าและการแต่งกาย :

เสื้อผ้าและการแต่งกาย

การแต่งกายด้วยชุดลื้อแต่ละถิ่นที่อยู่มีความแตกต่างกันในรายละเอียดของลวดลายและสีสัน เนื่องจากพัฒนาการของแต่ละชุมชนประกอบกับแนวนโยบายการทำวัฒนธรรมให้เป็นสินค้าทำให้เสื้อผ้าของกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีอัตลักษณ์ที่โดดเด่นได้รับการพัฒนาและปรับเปลี่ยนรูปแบบไป

ในอดีต การแต่งกายของผู้หญิงลื้อจะสวมใส่ “เสื้อปั๊ด” ที่มีลักษณะแขนยาว เอวลอย ตัดเข้ารูป บริเวณชายเสื้อจะยกลอยขึ้นทั้งสองข้างของลำตัว สีที่ใช้เป็นสีดำ สีคราม ด้านหน้าตัวเสื้อตัดแบบป้าย ส่วนใหญ่จะป้ายจากขวาไปซ้าย มีเพียงส่วนน้อยที่ป้ายจากซ้ายไปขวา ขึ้นอยู่กับความถนัด

ของคนสวมใส่ ตรงขอบเสื้อที่ป้ายสมัยโบราณมีการนำเส้นด้ายมาเย็บแบบเดินเส้นเรียงติดกันประมาณ 6-7 เส้น แล้วเว้นช่วงให้ว่างแล้วเดินเส้นด้ายเรียงกันอีกรอบ ทำเป็นกลุ่มประมาณ 4-5 กลุ่ม และมีการพัฒนามาเป็นการตกแต่งด้วยเม็ดพลาสติกแข็งสีต่างๆ ตรงริมเส้นด้ายที่นำมาเรียงกัน การใช้ผ้าสีต่างๆ มาเย็บเป็นเส้นความกว้างประมาณ 4 กระเบียด โดยเย็บเรียงสลับสีกันประมาณ 4-6 เส้น เพื่อเพิ่มความสวยงาม

ปัจจุบัน มีการนำลายผ้าทอลื้อมาตกแต่งเป็นเส้นตรงด้านหน้า ปลายแขนเสื้อและชายเสื้อหรือใช้ผ้าสีกุ๊นตรงชายเสื้อและปลายแขนเสื้อ เพื่อความสวยงามและโดดเด่น ตรงปลายของผ้าที่ป้ายไปด้านข้างทั้งสองข้างจะใช้ด้ายฝั้นเป็นเส้นหรือใช้ผ้าทำเป็นเส้นเล็กๆ เพื่อนำมาผูกกับสายอีกด้านหนึ่งเป็นการผูกเสื้อทั้งฝั่งซ้ายและฝั่งขวาเข้าด้วยกันโดยไม่ต้องใช้กระดุม ปัจจุบันมีการตัดเสื้อที่มีสีสันมากขึ้น มีสีชมพู สีขาว สีเหลือง ขึ้นอยู่กับโอกาสในการสวมใส่ มีการประยุกต์มากขึ้น นอกจากเสื้อแขนยาวแล้ว ปัจจุบันยังนิยมตัดเสื้อลื้อแขนสั้นเพื่อให้เหมาะสมกับสภาพอากาศในแต่ละฤดูกาล

ผู้หญิงลื้อ สวมซิ่นที่เป็นผ้าทอที่เป็นอัตลักษณ์ของลื้อ ประกอบไปด้วย 3 ส่วน คือ หัวซิ่น กลางซิ่น และตีนซิ่น โดยมีลวดลายตรงกลางตัวซิ่น ส่วนหัวซิ่นเป็นผ้าฝ้ายสีดำ สีขาว หรือสีน้ำตาล ส่วนตีนซิ่นเป็นผ้าพื้นสีดำ การเย็บซิ่นของลื้อ จะมี 2 ตะเข็บ เนื่องจากกี่ที่ใช้ทอมีขนาดไม่กว้างมาก ทำให้ได้ผ้าผืนเล็ก การนำมาทำผ้าถุงจึงจำเป็นต้องเย็บผ้าต่อกันสองผืน

สีเสื้อผ้าของผู้หญิงไทลื้อจะใช้ในโอกาสที่แตกต่างกันออกไป ในงานบุญจะใส่เสื้อปั๊ดสีขาว โพกหัวด้วยผ้าสีขาวหรือสีชมพู ส่วนเสื้อผ้าสีดำจะสวมใส่ในงานประเพณีหรืองานแต่งงาน โดยโพกผมด้วยผ้าสีขาว สีดำ หรือสีชมพู ทรงผมผู้หญิงไทลื้อส่วนใหญ่ไว้ผมยาวแล้วเกล้ามวย ขมวดเป็นมวยต่ำ มวยผมให้อยู่ในแนวขวัญกลางศีรษะ ค่อนไปทางขวา ปัจจุบันพบเห็นได้น้อย นอกจากนี้ยังมีถุงย่ามที่ใช้เป็นเครื่องประดับตกแต่ง ในอดีตถุงย่ามจะเอาไว้ใส่หมากพลูหรือดอกไม้ธูปเทียนไปวัด ปัจจุบัน ผู้หญิงลื้อจะใช้ถุงย่ามใส่ของใช้ เครื่องสำอาง โทรศัพท์ และเงิน

การแต่งกายของผู้ชายลื้อ ในอดีตจะสวมเสื้อคอกลมแขนยาวสีดำ สีขาว หรือสีคราม เป็นเสื้อตัวสั้น คอกลม เป็นผ้าสีล้วน ที่เป็นผ้าทอมือที่ทอใช้ภายในชุมชน สีเสื้อจะใส่ในโอกาสที่แตกต่างกัน ถ้ามีงานบุญจะใส่สีขาวหรือสีดำ ด้านหน้าของตัวเสื้อมีผ้าป้ายเฉียงจากขวาไปซ้ายหรือซ้ายไปขวา ขึ้นอยู่กับความถนัดของผู้สวมใส่ ซึ่งส่วนใหญ่จะป้ายจากขวาไปซ้าย ป้ายมาติดกระดุมขอดเป็นปมหรือกระดุมเงินบริเวณใต้รักแร้และตรงเอว จากอดีตที่เป็นผ้าสีล้วนได้มีพัฒนาการการทำเสื้อผู้ชายให้มีสีสันสวยงาม โดยการตกแต่งที่สาบเสื้อด้านหน้าด้วยผ้าสีต่างๆ ความกว้างประมาณ 4 กระเบียดโดยเย็บสลับสีกันประมาณ 4-6 เส้น แต่งปลายแขนเสื้อด้วยผ้าทอจกเล็กๆ หรือกุ๊นด้วยผ้าสีต่างๆ ผู้ชายสวมกางเกงสีเดียวกันกับเสื้อ มีสายยาวสองเส้นที่เย็บติดไว้ด้านหลังกางเกง สำหรับผูกเพื่อยึดกางเกงที่ด้านหน้า กางเกงมีลักษณะก้นลึก เรียก “เต่ว 3 ดูก” หมายถึง กางเกงที่มีการเย็บ 3 ตะเข็บ ถ้าเป็นเจ้า เป็นพระยา เป้ากางเกงจะต้องลึกเป็นพิเศษถึงกับต้องมีผู้เดินตามหลังเพื่อคอยถือเป้ากางเกงให้ การแต่งกายของผู้ชายลื้อจะใช้ผ้าขาวม้าคาดพุง ผ้าโพกศีรษะด้วยผ้าสีน้ำตาล สีขาว หรือสีดำ พัฒนาการการทำกางเกงลื้อผู้ชายจากที่เป็นสีล้วนก็เป็นการกุ๊นด้วยผ้าสีต่างๆ ตรงปลายขากางเกงเพื่อความสวยงาม (ศรียง วงศ์ชัย, 2552, 23)

ปัจจุบันการแต่งกายของคนลื้อได้เปลี่ยนแปลงไปตามยุคตามสมัย วัยรุ่นและวัยผู้ใหญ่จะนิยมแต่งกายตามกระแสนิยมที่ได้รับอิทธิพลมาจากวัฒนธรรมการแต่งกายทางตะวันตกและตะวันออก ปัจจุบันคนลื้อนิยมใส่ชุดลื้อเฉพาะในงานเทศกาลสำคัญต่าง เช่น วันขึ้นปีใหม่ และวันสำคัญทางพุทธศาสนา การแต่งกายแบบเดิมมักจะเห็นได้จากการแต่งของผู้สูงอายุในหมู่บ้านหรือการแต่งกายตามงานประเพณี พิธีกรรม หรือในโอกาสสำคัญๆ เท่านั้น (วิชุลดา มาตันบุญ และคณะ, 2556) และมีการสวมใส่ชุดลื้อเพื่อนำเสนอให้กับนักท่องเที่ยวในโอกาสที่มีคนมาเยือน

โครงสร้างทางสังคม :

โครงสร้างทางสังคม

ชุมชนไทลื้อแบบดั้งเดิมที่มีความเชื่อเรื่องผีและสายเครือญาติที่สืบเนื่องมาจากการอพยพมาจากเมืองอูและเมืองสิงห์ จะมีระบบการปกครองของชุมชนลื้อ ที่เรียกว่า “ไตเฮือน” หมายถึง การอยู่รวมกันของชุมชนชาวลื้อที่สัมพันธ์กับความเชื่อเรื่องผีและสายเครือญาติที่สืบเนื่องมาจากเมืองอูและเมืองสิงห์ มีการสืบเชื้อสายหรือการสืบผีที่มีลักษณะความเป็นอยู่เป็นกลุ่มเป็นก้อนของคนที่เป็นเหมือนญาติกันโดยการสืบสายมาจากบรรพบุรุษ จำนวน 5 ไตเฮือน คือ ไตเฮือนน้ำห้วย ไตเฮือนกอขาม ไตเฮือนนาย ไตเฮือนกลาง และไตเฮือนก้างเถิ่น ซึ่งไม่มีลายลักษณ์อักษรระบุไว้ หากแต่มีการเล่าสืบต่อกันมาตั้งแต่บรรพบุรุษ การตั้งชื่อ “ไตเฮือน” แต่ละชื่อนั้นสืบสายกันมาตามประวัติศาสตร์ที่คนลื้อเคยอยู่ในแคว้นสิบสองปันนาในอดีต ชุมชนลื้อแต่ละพื้นที่มีการตั้งชื่อไตเฮือนแตกต่างกันไม่มากนัก

นอกจากระบบไตเฮือนจะเป็นระบบที่เป็นจุดยึดโยงความสัมพันธ์ของคนลื้อในแต่ละพื้นที่แล้ว ระบบไตเฮือนยังมีบทบาทในชุมชนอีกหลายเรื่อง โดยเฉพาะในเรื่องของการสืบผีของชาวลื้อ นอกจากนี้ ยังพบว่าหัวหน้าไตเฮือน หรือที่เรียกว่า “เจ้าเฮือน” ยังมีบทบาทต่อชุมชนอย่างมาก ในการแต่งงานของคนลื้อในอดีตจะเชิญหัวหน้าไตเฮือนมาเป็นประธานในงานที่คนลื้อเรียกว่า “มานั่งหนัก” หมายถึง การนั่งนานไม่ลุกจนกว่างานจะเสร็จพิธี มีการเลี้ยงอาหารเป็นขันโตกที่คนลื้อที่นี่เรียกว่า “โก๊ะ” จะเลี้ยงจำนวนมากน้อยขึ้นกับว่าเชิญคนจำนวนมากน้อยแค่ไหน ส่วนใหญ่เชิญไม่มากนัก ประมาณ 3-4 โก๊ะ โดยมีการเลี้ยงที่บ้านหัวหน้าไตเฮือน

ที่เจ้าสาวหรือเจ้าบ่าวเป็นสมาชิกอยู่ หลังจากแต่งงานเสร็จแล้วคนลื้อจะมีการเลี้ยงผีของไตเฮือน ระบบไตเฮือนเปรียบเสมือนระบบการปกครองภายในชุมชนลื้อซึ่งในอดีตนับว่ามีความสำคัญต่อชุมชนลื้ออย่างมาก เพราะไม่มีระบบการปกครองตามกระทรวงมหาดไทย แต่ปัจจุบันระบบไตเฮือนเปรียบเสมือนเป็นการแบ่งโครงสร้างของชุมชนเพื่อช่วยในเรื่องการบริหารจัดการชุมชน ซึ่งในอดีตไม่ได้มีกฎหมายอย่างเป็นทางการต้องอาศัยระบบไตเฮือนช่วยในการปกครองคนในชุมชนลื้อ ปัจจุบันยังช่วยในเรื่องการช่วยกันทำงานในชุมชนในรูปแบบต่างๆ เช่น งานศพ งานขึ้นบ้านใหม่ งานด้านวัฒนธรรมและประเพณีของชุมชนด้วย โดยหัวหน้าแต่ละไตเฮือนมีเกณฑ์ในการเลือกโดยพิจารณาจาก 1) ความอาวุโส และ 2) ความเหมาะสม โดยทั่วไปในชุมชนลื้อก็จะมีการเปลี่ยนหัวหน้าไตเฮือนทุกๆ 4 ปี และมีการสลับการเปลี่ยนหัวหน้าไตเฮือนไปเรื่อยๆ หากจำนวนครัวเรือนในไตเฮือนไม่มากนักก็จะมีคนที่เป็นหัวหน้าไตเฮือนซ้ำๆ กัน

ศาสนาและความเชื่อ :

พุทธ

ระบบความเชื่อ ประเพณี และพิธีกรรม

ศาสนาและความเชื่อ

ชาวไทลื้อนับถือพุทธศาสนานิกายเถรวาทดังเช่นคนล้านนา อย่างไรก็ตาม ความเชื่อเกี่ยวกับพระอุปคุตของชาวไทลื้อนั้นค่อนข้างโดดเด่น

แห่พระอุปคุต

การแห่พระอุปคุตมักจะมีขึ้นก่อนพิธีการสำคัญ ในระดับชุมชนจะมีพิธี “ตานหลวง” หรืองานฉลองวิหาร ศาลา กุฎิ กำแพงวัด ฯลฯ ชุมชนชาวลื้อรวมทั้งชุมชนชาวล้านนาปัจจุบัน จะมีการแห่อัญเชิญพระอุปคุตให้มาช่วยห้ามมาร เพื่อช่วยรักษางานไม่ให้มารหรือสิ่งชั่วร้ายทั้งหลายมารบกวนในงาน ลักษณะอุปคุตเป็นหินแกะสลัก หรือบางวัดเป็นหินลูกกลมไม่ได้แกะสลัก

ตามตำนานอุปคุต เล่าว่า ในสมัยพุทธกาลมีพระภิกษุรูปหนึ่งที่ยังไม่สำเร็จอรหันต์ แต่ใกล้จะหมดกิเลสอาสวทั้งปวง ขณะจำวัดอยู่น้ำอสุจิก็ไหลโดยไม่รู้ตัว พระภิกษุนั้นก็นำผ้าสบงไปซักที่แม่น้ำ ปลาซิวว่ายน้ำมาบริเวณนั้นพอดี จึงกินน้ำอสุจิพระภิกษุรูปนั้น ปลาซิวเกิดตั้งท้องแต่เป็นท้องที่ไม่ไช่ปลา กลับกลายเป็นหิน บรรดาปลาทั้งหลายในแม่น้ำจึงได้ตั้งชื่อว่า “อุปคุต” ตั้งแต่นั้นมาอุปคุตก็เป็นใหญ่ในแม่น้ำ โดยที่ไม่มีสิ่งใดรบกวนได้

การแห่อุปคุตจะเริ่มขึ้นก่อนงานฉลอง 1 วัน โดยที่กรรมการนำลูกหิน หรืออุปคุตไปทิ้งไว้ในน้ำแล้วทำเครื่องหมายไว้เป็นที่เรียบร้อย ขบวนแห่เชิญอุปคุตจะประกอบด้วย ฆ้อง กลอง ชาวบ้านจำนวนหนึ่งและพระสงฆ์อีก 4 รูป แท่นสำหรับใส่อุปคุตจะมีลักษณะครึ่งวงกลม ผ่ากลางยาวประมาณ 2 ฟุต มีคานไม้ไผ่ 2 เล่ม และใช้คนหาม จำนวน 2 คน เมื่อถึงที่หมายจะมีคนอาสาประมาณ 4-5 คนเพื่อลงค้นหา ลักษณะการหาคลายกับการจับปลา อาจจะมีลูกเล่นประกอบด้วยเพื่อความสนุกสนาน เมื่อพบแล้วจะจับพร้อมกันแล้วโห่ร้องอย่างสนุกสนาน จากนั้นจะนำขึ้นมาบนฝั่ง พระสงฆ์จะให้ศีลและสวดชัยมลคลคาถาเสร็จแล้วก็นำอุปคุตขึ้นแท่น แห่นำไปยังบริเวณงาน นำไปตั้งไว้ในสถานที่เหมาะสม เพื่อเป็นประธานรักษาความสงบเรียบร้อยของงาน เมื่อเสร็จงานขบวนแห่ก็จะแห่กลับไปที่เดิม เป็นเสร็จพิธีจะเห็นว่า การแห่อุปคุตทำเพื่อเป็นการสร้างขวัญและกำลังใจในการจัดงาน เชื่อว่า เมื่อเชิญอุปคุตมาเป็นประธานรักษาความสงบเรียบร้อยแล้วจะไม่มีสิ่งชั่วร้ายหรือมารรบกวนตลอดงาน (ประชัน รักษ์พงษ์, 2536)

ความเชื่ออื่นๆ

พิธีสืบชะตา

การสืบชะตาเป็นจารีตประเพณีของชาวไทลื้อและชาวล้านนาในภาคเหนือ มีวัตถุประสงค์เพื่อให้เป็นสิริมงคล และขับไล่สิ่งชั่วร้ายที่เป็นเสนียดจัญไรให้ออกไปจากบุคคลหรือสถานที่ พิธีสืบชะตาเป็นประเพณีที่ได้รับอิทธิพลจากธรรมเนียมของพราหมณ์ ที่ได้นำมาผสมผสานกับพิธีกรรมของพุทธศาสนาอย่างกลมกลืน การสืบชะตาในหมู่บ้านไทลื้อมี 2 ประเภท คือ การสืบชะตาคนและการสืบชะตาหมู่บ้าน โดยมีรายละเอียด ดังนี้

พิธีสืบชะตาคน

จะจัดในโอกาสต่างๆ กัน เช่น งานขึ้นบ้านใหม่ ภายหลังจากการเจ็บป่วย หรือทำในโอกาสที่หมอดูทำนายทายทักว่าดวงชะตาไม่ดี บางครั้งทำเพื่อสะเดาะเคราะห์ ภายหลังจากประสบเคราะห์กรรม เมื่อสืบชะตาแล้วเชื่อว่าจะช่วยเสริมสร้างดวงชะตาให้ดีขึ้น อีกทั้งเป็นการบำรุงขวัญและกำลังใจของผู้ที่ประสบจากเคราะห์กรรมหรือผู้เจ็บป่วย ให้กลับคืนสู่สภาพปกติ

สถานที่ประกอบพิธี จะใช้บริเวณบ้านของผู้เข้าพิธีสืบชะตา โดยใช้ห้องโถง ห้องรับแขก ลานบ้าน หรือบริเวณบันได สำหรับสิ่งของเครื่องใช้ในพิธี ประกอบด้วยไม้ง่ามขนาดเล็กนำมามัดรวมกัน ให้มีจำนวนมากกว่าอายุผู้เข้าพิธีสืบชะตา 1 อัน นอกจากนี้มีกระบอกข้าว กระบอกทราย กระบอกน้ำ สะพานลวดเงิน สะพานลวดทอง เบี้ยแถว (ใช้เปลือกหอยแทน) หมากแถว มะพร้าวอ่อน กล้วย อ้อย หมอน เสื่อ ดอกไม้ ธูปเทียน และมีเทียนชัยเล่มยาว 1 เล่ม การจัดสถานที่ใช้ไม้ตั้งเป็นกระโจมสามเหลี่ยม ตรงกลางเป็นที่ว่างสำหรับวางวงสะตวงและสิ่งของเครื่องใช้ในพิธี จัดที่ว่างใกล้ๆ กระโจมให้เป็นที่นั่งสำหรับผู้เข้าไปรับการสืบชะตา วนด้ายสายสิญจน์ 3 รอบ โยงกับเสากระโจมทั้งสามขา แล้วนำไปพันรอบพระพุทธรูปและพระที่สวดทำพิธี

โดยปกติการสืบชะตาคนในภาคเหนือจะใช้พระสงฆ์ประกอบพิธี 9 รูป แต่ที่หมู่บ้านไทลื้อใช้พระเพียง 1 รูป สำหรับการท่องคาถาและบทสวดจบแล้วใช้ด้ายสายสิญจน์ผูกข้อมือผู้ป่วยเป็นเสร็จพิธี

ส่วนการสืบชะตาคนพร้อมกับขึ้นเรือนใหม่ ใช้พระ 5 รูปขึ้นไป เพื่อสวดพระปริต สวดชยันโต ให้ศีลให้พร ฟังเทศน์สังคหะ และเทศน์สืบชะตา ตัวแทนที่เข้าไปนั่งในสายสิญจน์คือผู้นำครอบครัวหรือผู้อาวุโสสูงสุดในครอบครัว เพื่อเป็นสิริมงคลแก่บ้านและครอบครัว

พิธีสืบชะตาบ้าน

การสืบชะตาบ้านมีจุดมุ่งหมายเพื่อสร้างความเป็นสิริมงคลให้แก่หมู่บ้าน โดยจะประกอบพิธีที่หอเสื้อบ้านหรือศาลากลางบ้าน ซึ่งเป็นศูนย์รวมในการประกอบพิธีของหมู่บ้าน ก่อนถึงวันประกอบพิธีชาวบ้านจะช่วยกันประดับตกแต่งหอเสื้อบ้าน หรือศาลากลางบ้านให้สวยงาม ทำความสะอาดบริเวณรอบๆ แล้วขัดราชวัตร ปักฉัตรและธงทิว ใช้ต้นกล้วย ต้นอ้อยประดับโดยรอบ วงด้ายสายสิญจน์รอบบริเวณพิธี

ทำแท่นบูชาท้าวทั้งสี่และเทพารักษ์ในบริเวณนั้นมีสิ่งของที่นำมาประกอบพิธี ได้แก่ ข้า พริกแห้ง เกลือ ขนม ข้ามต้ม ดอกไม้ ธูปเทียน หมาก พลู บุหรี่ เมี่ยง ซึ่งได้มาจากการบริจาคของชาวบ้าน ในวันประกอบพิธีจะมีการทำบุญตักบาตรในตอนเช้า หลังจากนั้นพระสงฆ์สวดชัยมงคลคาถา และสวดพระปริต เทศนาธรรมใบลานเจ็ดคัมภีร์ และเทศนาธรรมสืบชะตา เพื่อขับไล่สิ่งชั่วร้ายและเสนียดจัญไร หรือสิ่งอัปมงคลทั้งหลายให้ออกไปจากหมู่บ้าน เมื่อจบพิธีแล้วก็จะปะพรมน้ำมนต์แก่ผู้มาร่วมพิธีทุกคน

กำหนดวันประกอบพิธีสืบชะตาของหมู่บ้านไทลื้อจะทำหลังสงกรานต์ของทุกปี ประเพณีสืบชะตาบ้านเป็นการรวมน้ำใจของชาวบ้านให้มีความสามัคคี โดยการกิจกรรมทำบุญร่วมกัน เป็นการสร้างขวัญและกำลังใจให้แก่คนในหมู่บ้าน และสืบทอดมรดกเกี่ยวกับประเพณีให้แก่ลูกหลาน ทั้งนี้ เป็นที่น่าสังเกตว่า การประกอบพิธีในระยะหลัง ผู้เข้าร่วมกิจกรรมมักจะเป็นผู้สูงอายุ ส่วนคนรุ่นหลังมักจะไม่ให้ความสนใจมากนัก

ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรม :

ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรม

ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรมสำคัญในรอบปี

ประเพณีสำคัญในรอบปี (12 เดือน) ของชาวลื้อในประเทศไทย ปัจจุบันไม่แตกต่างไปจากประเพณีในท้องถิ่นล้านนา ภาคเหนือตอนบนของประเทศไทยมากนัก และหลายส่วนยังคล้ายคลึงกับประเพณีของชาวลื้อในพม่า สิบสองปันนา (จีน) และลาวตอนเหนือ อย่างไรก็ตาม ปฏิทินของชาวลื้อแต่เดิมดังที่ใช้กันอยู่ในสิบสองปันนา ลาวตอนเหนือ และรัฐฉาน จะนับช้ากว่าปฏิทินล้านนา 1 เดือน ปัจจุบันชาวลื้อในประเทศไทยสว่นใหญ่หันมาใช้ปฏิทินระบบเดียวกันกับล้านนา ดังนี้

เดือนเจี๋ยง (หรือเดือนแรก) ในเดือนนี้ (ประมาณตุลาคม-พฤศจิกายน) จะมีประเพณีจาริกแสวงบุญ ไหว้พระธาตุประจำเมือง

เดือนก๋ำ (หรือเดือนสอง ตรงกับเดือนยี่ของล้านนา ประมาณเดือนพฤศจิกายน-ธันวาคม) เป็นฤดูกาลเก็บเกี่ยวข้าว มีงานยี่เป็งและลอยกระทงซึ่งได้รับอิทธิพลจากส่วนกลาง ส่วนในชุมชนของชาวลื้อดั้งเดิมจะมีประเพณี “เข้าก๋ำ”

เดือนสาม งานประเพณีบวชลูกแก้ว (ประมาณเดือนมกราคม) เป็กตุ๊ ทำบุญตานข้าวใหม่

เดือนสี่ ประเพณีบวชลูกแก้ว (ประมาณเดือนกุมภาพันธ์) เป็กตุ๊ ทำบุญตานข้าวใหม่

เดือนห้า งานประเพณีปอยหลวง (ประมาณเดือนมีนาคม จนถึงต้นเมษายน)

เดือนหก ประเพณีปีใหม่สังขาร (ประมาณเดือนเมษายน) บางแห่งมีประเพณีปอยหลวง

เดือนเจ็ด (ประมาณเดือนพฤษภาคม) ประเพณีสรงน้ำพระธาตุ พระบาท

เดือนแปด (ประมาณเดือนมิถุนายน) ทำนา นำน้ำเข้านา หว่านกล้า ล้อมรั้วนา

เดือนเก้า (ประมาณเดือนกรกฎาคม) ประเพณีเข้าพรรษา ประเพณีตกศีล

เดือนสิบ (ประมาณเดือนสิงหาคม) กลางพรรษา

เดือนสิบเอ็ด (ประมาณเดือนกันยายน) ปลายพรรษา ตานธรรม ทำบุญตานสลากภัต

เดือนสิบสอง (ประมาณเดือนกันยายน-ตุลาคม) ออกพรรษา

ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรมที่เกี่ยวกับชีวิต

การตั้งครรภ์และคลอดบุตร

ประเพณีการเกิดแบบดั้งเดิมของชาวไทลื้อนั้น เมื่อเด็กคลอดออกมา เมื่อตัดสายสะดืออาบน้ำให้เด็กแล้ว หมอตำแยผู้ทำคลอดจะส่งให้ “แม่ฮับ” หรือแม่รับ ส่วนใหญ่จะเป็นยายของเด็ก หรืออาจเป็นผู้ทำคลอด เอาผ้าขาวพันรอบตัวเด็กแล้วใส่กระด้งนำไปวางไว้ที่หัวบันได กระทืบเท้า แล้วพูดว่า “ผีป่อเกิดแม่ก๋าย กันว่าเป็นลูกสูก็มาเอาไปเหวันนี้กันเป๋นลูกกกุนก่าบ่ฮื้อเอาไป” แปลว่า ถ้าเป็นลูกผีก็เอาเสียวันนี้ เป็นลูกคนก็อย่าได้เอาไป ทำเช่นนี้ 3 ครั้ง แล้วจึงนำเด็กมานอนไว้ข้างแม่

เมื่อคลอดลูกแล้ว ชาวไทลื้อสมัยก่อนต้อง “อยู่เดิน” หรืออยู่ไฟจนครบเดือน ในระหว่างที่อยู่ไฟมีข้อห้ามหลายประการ กล่าวคือ ในช่วงเวลา 7 วันแรกหลังคลอดกินได้แต่ข้าวจี่ หรือ “ข้าวแองไฟ” เป็นข้าวเหนียวปิ้งจนเกรียมรับประทานกับเกลือคั่วและน้ำพริกดำ ส่วนน้ำดื่ม น้ำต้มใส่หัวไพลที่เรียกว่า “ปูเลย” นิยมให้ดื่มมากๆ เพราะเชื่อว่าจะทำให้มีน้ำนมให้ลูกมา เมื่อครบ 7 วันก็เริ่มรับประทานผักต้มจิ้มน้ำพริกดำ หมูปิ้ง ปลาช่อน และปลาประเภทปลาดุกและปลาหางขาว ส่วนผักเป็นประเภทผักที่มีสีขาวเท่านั้น เช่น ผักกาดดอง

ภายหลังคลอดจะต้อง “อยู่เดิน” หรืออยู่ไฟ ฟืนที่นำมาใช้ขณะอยู่ไฟจะใช้แต่ “ไม้แงะ” (ไม้เต็ง) เท่านั้น เพราะเผาไฟแล้วไม่มีกลิ่นและควันมาก ซึ่งสามีจะต้องเตรียมหาไว้ตั้งแต่ภริยาท้องแก่ใกล้คลอด ในขณะที่อยู่ไฟจะใส่เสื้อผ้าหนาๆ มีผ้ารัดเอวและผูกผมเพื่อให้เหงื่อออก หญิงอยู่ไฟจะต้อง “เข้าฟืนกรรม” คือ คีบผ่านไฟใส่ “เบื้อง” ซึ่งเป็นอ่างดินเผา เป็นการนั่งย่างไฟเชื่อว่าจะทำให้มดลูกเข้าอู่เร็วขึ้นในขณะอยู่ไฟ ห้ามอาบน้ำร่วมกับผู้อื่นต้องนำฟางมากั้นเป็นห้องน้ำแยกจากผู้อื่นที่บริเวณลานบ้าน

เมื่อครบ 15 วันจึงจะอาบน้ำได้ ใช้น้ำต้มใส่ใบกล้วย ใบเปล้า และใบหนาด หลังจากนั้นจะอาบทุกๆ 7 วันจนครบเดือน ระยะเวลาของการอยู่ไฟขึ้นอยู่กับลูกที่เกิดใหม่ ถ้าเป็นลูกสาวจะอยู่เกินเดือนไป 1 วัน คือ 31 วัน เพราะเชื่อว่าเป็นการเผื่อกี่ เผื่อด้าย เด็กโตขึ้นจะได้เป็นคนขยันขันแข็ง รักงานบ้านงานเรือน แต่ถ้าเป็นลูกชายจะหยุด 1 วัน คืออยู่ 29 วัน เพื่อ “หยุด” คมหอก คมดาบ เมื่อโตขึ้นจำเป็นต้องออกสู้รบ อันตรายจากศาสตราวุธจะได้ไม่มาแผ้วพาน

เมื่อครบกำหนด “ออกเดิน” (ออกเดือน) จะมีพิธีออกเดือนโดยให้อาจารย์ผู้ประกอบพิธีมาทำพิธี “ส่งผีขี้ฮ้ายตายอยาก” โดยนำข้าวเหนียวจิ้มอาหารต่างๆ ใส่ในเบื้องนำไปวางไว้ที่นอกบ้าน แล้วพูดว่า “เอาผีขี้ฮ้ายต๋ายอยากเอาไปกิ๋นเห กำนี้ไปนั่งถ้ากิ๋น นอกถ้ากิ๋น” แปลว่าให้ผีร้ายเอาไปกินเสียให้นั่งกินนอนกิน การทำพิธีนี้เชื่อว่าจะทำให้หญิงแม่ลูกอ่อนไม่มีนิสัย “ขี้ก๊ะ” (ตะกละ) คือ การเห็นอะไรก็ทำให้อาการอยากกินไปทั้งหมด

สำหรับเด็กแรกเกิดในสมัยก่อนนิยมใช้ผิวไม้ไผ่ตัดสายสะดือ เมื่อรกออก พ่อของเด็กจะนำไปฝังไว้กลางทุ่งนาหรือใต้บันได การหิ้วรกไปฝังเชื่อกันว่าถ้าหิ้วด้วยมือข้างไหนเด็กจะถนัดข้างนั้น เช่น หิ้วด้วยมือซ้ายเด็กจะเป็นคนถนัดซ้าย ถ้าหิ้วทั้ง 2 มือ เด็กจะถนัดทั้งสองข้าง

ในอดีตประเพณีการเกิดของชาวไทลื้อ ผู้เป็นแม่จะต้องปฏิบัติตามจารีตอย่างเคร่งครัด เชื่อกันว่า หากไม่ปฏิบัติตามจะทำให้เจ็บป่วย เรียกว่า “ผิดเดือน” ซึ่งอาจทำให้ถึงตายได้ แต่ในปัจจุบันส่วนใหญ่ชาวไทลื้อจะทำคลอดที่โรงพยาบาล การปฏิบัติตัวจึงไม่เคร่งครัดเช่นอดีต และทำให้ประเพณีแต่ดั้งเดิมเสื่อมความนิยมลงไป

การเปลี่ยนช่วงวัย

อยู่ข่วง

อยู่ข่วง เป็นประเพณีแอ่วสาวเพื่อแสวงหาเนื้อคู่ของหนุ่มไทลื้อ ในสมัยก่อนชายหนุ่มไทลื้อทุกคนที่จะแต่งงานต้องผ่านการอยู่ข่วงปั่นฝ้ายกับหญิงคนรักมาก่อน ซึ่งจะไม่มีการคลุมถุงชนหนุ่มสาวมีโอกาสและมีความเป็นอิสระเสรีในการเลือกคู่ครอง ทั้งนี้ ต้องอยู่ในกรอบของประเพณีที่ดีงาม หากฝ่าฝืนจะถือเป็นการผิดผี หรือผิดฮีตอย่างร้ายแรง

ข่วง หมายถึง ลานบ้าน มีร้านนั่งสำหรับพักผ่อนหรือทำงานในเวลากลางคืน โดยยกพื้นสูงประมาณครึ่งเมตร มีความกว้างยาวพอสำหรับบรรจุคนนั่งได้ 4-5 คน มีสิ่งประกอบสำคัญ คือ เตาไฟ หรือตะเกียง น้ำต้น (คนโท) ขันน้ำ และอุปกรณ์สำหรับใช่ปั่นฝ้าย ในช่วงเย็นหญิงสาว แถบบ้านใกล้เรือนเคียงที่นัดกันอยู่ข่วงจะเตรียมหาฟืนไว้ เพื่อใช้ก่อกองไฟให้เกิดความอบอุ่นและแสงสว่างในฤดูหนาว ส่วนหน้าร้อนจะใช้ตะเกียงแทน

ในช่วงดึก หนุ่มไทลื้อจะไปแอ่วสาวอยู่ข่วง ก่อนถึงบ้านจะเริ่มจ๊อยเกี้ยวสาวมาแต่ไกล เช่น “ถ้าบ้านบ่ไกล๋ ป่าไม้บ่กั้น จะเตียวมาหาวันละร้อยปิ๊ก” แปลว่า ถ้าบ้านไม่ไกล ป่าไม้ไม่กั้นจะเทียวมาหาวันละร้อยครั้ง เมื่อฝ่ายสาวได้ยินก็เตรียมตัวไว้คอยรับ โดยการทำงานปั่นฝ้ายไปพลางๆ สำหรับการเกี้ยวพาราสีระหว่างหนุ่มสาวสมัยก่อนต่างจะพูดคุยกันด้วยคำคม และสำนวนโวหาร เป็น “ค่าว” ที่มีความไพเราะและมีความหมาย เมื่อเวลาดึกมากแล้ว หนุ่มจะขอลาสาวกลับบ้าน ในระหว่างที่เดินทางกลับจะจ๊อยเป็นการอำลาอีกครั้งหนึ่ง

จากที่กล่าวมาข้างต้น จะเห็นว่า การอยู่ข่วง เป็นจารีตประเพณีของชาวไทลื้อ ที่เปิดโอกาสให้หนุ่มสาวได้มีโอกาสพบปะหลังจากทำงานประกอบภารกิจประจำวันแล้ว หากชายหญิงใดไม่เคยอยู่ข่วง เลยถือว่าเป็นสิ่งผิดปกติ อย่างไรก็ตาม เสรีภาพในการเลือกคู่ครองดังกล่าว จะต้องอยู่ในสายตาของพ่อแม่ฝ่ายหญิงที่คอยดูแลไม่ให้เกินเลยจนออกนอกกรอบประเพณี

การแต่งงานและการหย่าร้าง

ประเพณีแต่งงานของชาวไทลื้อ เดิมมีความแตกต่างจากประเพณีแต่งงานของชาวไทล้านนา กล่าวคือ ภายหลังจากอยู่ช่วงปั่นฝ้ายแล้ว หนุ่มสาวคู่ใดที่มีความชอบพอกันจนเกิดเป็นความรัก จะมีฐานะเป็นคู่รักกันเรียกว่า “ตั๋วป้อตั๋วแม่กั๋น” (ตัวพ่อตัวแม่) จากนั้นฝ่ายหนุ่มจะกลายเป็นแขกประจำที่จะแอ่วบนบ้าน แต่จะไม่ไปทุกวันเพราะถือว่าเป็นการเสียมารยาท อาจเว้น 2-3 วันไปครั้งหนึ่ง ส่วนฝ่ายหญิงจะปั่นฝ้ายคอยเมื่อถึงวันนัดหมาย เมื่อทั้งคู่ตกลงที่จะใช้ชีวิตร่วมกันฉันสามีภรรยา ฝ่ายชายจะดับตะเกียง เป็นสัญญาณว่าได้ถูกเนื้อต้องตัวกันแล้ว และลงจากบ้านไป ปัจจุบันใช้วิธีปิดไฟฟ้าแทน ถือว่าเป็นการผิดผีซึ่งฝ่ายชายจะต้องเสียผี

พอถึงตอนเย็นของวันรุ่งขึ้น ฝ่ายหญิงจะส่งตัวแทนไปบอกผีที่บ้านฝ่ายชาย เรียกว่า “ใจ้กำ” (ใช้คำ) โดยตัวแทนจะกล่าวกับพ่อแม่และญาติของฝ่ายชายว่า “เอองัวควายสูฮ้ายฮั้ว ไปเข้าสวยเปิ้น ฮื้อไปแป๋งฮั้วเหียเน้อ” (วัวควายของท่านพังรั้วบ้านเขา ขอให้ไปทำรั้งให้เรียบร้อยด้วย) ถ้าฝ่ายชายเต็มใจก็จะส่งธูป 12 คู่ ไปไหว้ผี หากไม่ตกลงจะส่งผู้แทนไปเจรจา เพื่อขอใช้เงินค่าทำขวัญ ซึ่งอาจมีการพูดจากระทบกระทั่งกันอย่างรุนแรงถึงกับตัดญาติขาดมิตรกัน หากฝ่ายชายไปไหว้ผีแสดงว่ามีความพอใจก็จะรอให้ฝ่ายหญิงมาขอให้ไปอยู่บ้านต่อไป

นับตั้งแต่มีการถูกเนื้อต้องตัวหญิง โดยการดับไฟเป็นสัญญาณแล้ว ตามจารีตประเพณีของสังคมไทลื้อถือว่าทั้งคู่เป็นสามีภรรยากันโดยชอบธรรม แต่จะยังไม่ไปอยู่กินด้วยกันฉันสามีภรรยา แยกกันอยู่ตามปกติจนกว่าฝ่ายหญิงจะมาขอให้ไปอยู่ ในระหว่างนั้นชายต้องทำงานหนักเพื่อเก็บออมเงินทองและทรัพย์สินไว้

ส่วนหญิงก็เตรียมตัวเป็นแม่บ้าน พอถึงเทศกาลสงกรานต์ ในวันพญาวัน (วันเถลิงศก) หญิงก็จะไปดำหัวพ่อแม่ฝ่ายชาย พร้อมกับส่งของเรียกว่า ส่งครัว ซึ่งมีอาหารประเภทอาหารแห้ง เช่น ปลาเกลือขนาดใหญ่ วุ้นเส้น ขนม หมาก เมี่ยง บุหรี่พื้นเมือง นำมาบรรจุใส่ย่ามขนาดใหญ่ซึ่งทอใช้เอง ไทลื้อเรียกว่าถุงปื๋อ ไปส่งบ้านพ่อแม่ฝ่ายชายพร้อมกับมีเพื่อนสาวไปส่งอีก 1 คน เมื่อนำไปมอบให้แล้วก็ตักน้ำ ปัดกวาดถูดบ้านให้ด้วย ส่วนทางพ่อแม่ฝ่ายชายก็จัดเตรียมสิ่งของไว้ให้ เช่น ผ้าห่อ ผ้าปูที่นอน ปลอกหมอน พร้อมกับให้เงินเป็นขวัญถุงอีกจำนวนหนึ่งจะมากน้อยขึ้นอยู่กับฐานะของพ่อแม่ฝ่ายชาย

การเลือกคู่ นิยมปฏิบัติกันในเดือนสี่ เดือนหก หรือเดือนแปดเหนือ ครั้นถึงเดือนแปดราวเดือนพฤษภาคม ซึ่งเป็นระยะเริ่มต้นของฤดูกาลทำไร่ทำนา ผู้ใหญ่ฝ่ายหญิงก็จะไปขอฝ่ายชายให้มาอยู่บ้านเพื่ออยู่กินฉันสามีภรรยาโดยสมบูรณ์ เป็นที่น่าสังเกตว่า ธรรมเนียมของไทลื้อถือว่าสามคืนแรกที่ไปอยู่นั้นห้ามแตะต้องตัวภรรยา และพอถึงเช้าตรู่สามีจะต้องรีบกลับไปอยู่บ้านของตนปฏิบัติเช่นนี้เป็นเวลา 3 วัน ทั้งนี้ เนื่องจากทั้งคู่ยังไม่คุ้นเคยกับการอยู่ใกล้ชิดแบบสามีภรรยามาก่อน จึงต้องอาศัยการปรับตัวระยะหนึ่ง หลังจากนั้นก็จะอยู่กันฉันสามีภรรยาตลอดไป ส่วนภรรยาจะหาเสื้อผ้าใหม่มาให้สวมใส่แทนชุดเดิม มีธรรมเนียมอีกอย่างหนึ่งคือ ก่อนที่เขยใหม่จะมาอยู่บ้าน พ่อแม่ฝ่ายหญิงจะหาไม้ทำฟืนมาเตรียมไว้ ดังนั้น ทุกเช้าเขยใหม่จะต้องตื่นแต่เช้าเพื่อผ่าฟืนสำหรับเก็บไว้ใช้ตลอดปี จากนั้นจะช่วยพ่อแม่ของภรรยาทำงานทุกอย่างจนครบ 3 ปี จากนั้นอีก 3 ปีจะไปอาศัยอยู่กับพ่อแม่ของสามี ในระหว่างนั้นจะหาไม้เก็บรวบรวมไว้ปลูกบ้าน เมื่อครบ 6 ปี จึงสามารถแยกครอบครัวไปสร้างบ้านของตนเองอยู่ในบริเวณบ้านของพ่อแม่ ส่วนจะเป็นฝ่ายสามีหรือภรรยาแล้วแต่จะตกลงกัน สำหรับลูกสาวคนเล็กจะอยู่รวมกับพ่อแม่เพื่อเป็นผู้สืบทอดมรดกต่อไป

ความตาย และการทำศพ

ประเพณีการตายของไทลื้อสิบสองปันนาในอดีตจะมีลักษณะแตกต่างไปจากประเพณีเกี่ยวกับความตายในสังคมไทย กล่าวคือ เมื่อมีคนตาย จะนำศพห่อด้วยไม้ไผ่ แล้วใช้ผ้าขาวปิดทับข้างนอก ด้านบนสานไม้ไผ่ปิดทับ เรียกว่า “หล้อง” โดยทั่วไปจะเก็บศพไว้เพียงคืนเดียวแล้วรีบนำไปฝัง ขณะที่นำศพไปยังป่าช้า สัปเหร่อจะใช้ไม้ไผ่ยาวประมาณ 3 เมตร 2 ลำ ผูกติดกับหล้องทั้งสองข้าง แล้วใช้คน ที่เรียกว่า “เขย” จำนวน 4 คนหามไปฝัง เสร็จแล้วใช้แผ่นไม้ปิดทับและตัดหนามไม้ไผ่มาคลุมอีกชั้นเพื่อป้องกันสัตว์มาคุ้ยเขี่ย

ส่วนคนตายท้องกลมเรียกว่า “ตายพราย” เป็นสิ่งที่น่ากลัวมาสำหรับชาวบ้าน ถ้าหากมีคนตายท้องกลมจะรีบนำปฝังทันที โดยไม่ให้ข้ามวันหรือข้ามคืน หากตายบริเวณไหนต้องเจาะพื้นบ้านเป็นช่องตรงนั้น เพื่อนำศพออกจากบ้านโดยไม่ให้ผ่านประตูห้องหรือบันไดบ้าน การทำศพต้องดำเนินการอย่างรีบเร่งจะห่อด้วยเสื่อเพียงอย่างเดียว แล้วรีบนำไปฝังโดยเร็วที่สุด บริเวณที่ฝังต้องแยกออกไปต่างหาก ชาวบ้านเรียกว่า ป่าช้าผีดิบ ส่วนสามีของผู้ตายต้องรับเข้าวัดแล้วบวชอย่างน้อยเป็นเวลา 3 วัน หรือ 7 วัน ทั้งนี้ เชื่อว่าเพื่อป้องกันการติดตามรังควาญ

จะเห็นว่า ในอดีตประเพณีการทำศพของหมู่บ้านไทลื้อ ส่วนใหญ่จะใช้การฝัง ส่วนการเผาศพ จะมีเฉพาะศพพระสงฆ์ หรือผู้สูงอายุเท่านั้น ส่วนในปัจจุบัน ประเพณีการทำศพได้เปลี่ยนแปลงไป ส่วนใหญ่จะใช้การเผาทั้งหมด ทั้งนี้ มีข้อห้ามว่าหากเป็นศพตายท้องกลมต้องแยกเผาต่างหาก ไม่เผาในบริเวณเชิงตะกอนที่ใช้เผาศพโดยทั่วไป

การรักษาโรคภัยไข้เจ็บ

พิธีบูชาเทียน

ปู่จาเตียน หรือบูชาเทียน เป็นประเพณีการสะเดาะเคราะห์อีกแบบหนึ่ง เพื่อบูชาหลีกเคราะห์ภัยที่จะเกิดขึ้นต่อตนเองและครอบครัว รวมทั้งญาติพี่น้อง นิยมประกอบพิธีในวันเข้าพรรษา ออกพรรษา และเทศกาลสงกรานต์ แต่ในวันอื่นๆ ก็สามารถทำได้ตลอดทั้งปี บางคนทำพิธีเพื่อความมีโชคลาภ บางคนทำเพื่อแผ่เมตตามหานิยม

เทียนที่ใช้บูชา จะใช้เทียนไข หรือเทียนขี้ผึ้ง ผู้ประกอบพิธี ได้แก่ พระสงฆ์ สามเณร ปู่อาจารย์ หรือผู้ที่เคยบวชเรียนมาแล้ว เขียนคาถาเป็นอักขระพื้นเมืองล้านนาลงบนเทียนไข วิธีเขียนทำได้ 3 แบบ คือ บูชาเพื่อหลีกเคราะห์ บูชาเพื่อรับโชค และบูชาสืบชะตา

ประเพณีบูชาเทียนในปัจจุบันยังปฏิบัติกันอยู่ในหมู่บ้านไทลื้อ เพื่อเป็นการเสริมกำลังใจให้แก่ตนเอง และครอบครัว การประกอบพิธีกรรมบูชาเทียนสามารถทำแทนกันได้ เช่น กรณีที่สมาชิกในครอบครัวอยู่ห่างไกลพ่อแม่หรือญาติผู้ใหญ่ อาจประกอบพิธีกรรมให้ก็ได้ เป็นการส่งจิตใจถึงกันเพื่อสร้างความอบอุ่นให้กับครอบครัว

พิธีบูชาข้าวหลีกเคราะห์

ปู่จาข้าวหลีกเคราะห์หรือบูชาข้าวหลีกเคราะห์ เป็นการประกอบพิธีทางศาสนาเพื่อยึดเอาพระรัตนตรัยเป็นสรณะ มีวัตถุประสงค์เพื่อสะเดาะเคราะห์ไว้ล่วงหน้าให้แก่ตนเองและสมาชิกในครอบครัว นิยมประกอบพิธีกันในเทศกาลสงกรานต์ เข้าพรรษา ออกพรรษา โดยยึดถือเป็นประเพณีที่ปฏิบัติติดต่อกันมานานแล้ว เป็นการเสริมสร้างความเป็นสิริมงคลแก่ครอบครัว โดยเชื่อว่าจะปราศจากเคราะห์และภัยอันตรายทั้งปวง

สิ่งของที่ใช้ประกอบพิธี ประกอบด้วย กระทง ซึ่งเรียกว่า ควั๊กบรรจุใบขนุน ใบดอกแก้ว ใบคำ กล้วย อ้อย มะพร้าว น้ำตาล เทียนไข หมาก พลู บุหรี่ เมี่ยง ช่อ (ธงสามเหลี่ยมเล็กทำด้วยกระดาษ) ข้าวเหนียวนึ่งปั้นเป็นก่อนให้ครบจำนวนของสมาชิกในครอบครัว ผ้าตีด (ใช้ด้าย 5 เส้นรวมกันไว้สำหรับจุดไฟขณะทำพิธี) สีสายยาว (ใช้ด้าย 5 เส้น แต่ยาวกว่าผ้าตีด) และเสื้อผ้าของสมาชิกในครอบครัวทุกคน

การจัดเตรียมสิ่งของ จะดำเนินการล่วงหน้า 1 วัน เรียกว่า วันดา จะจัดเตรียมทำควั๊กสำหรับใส่สิ่งของที่จะใช้ประกอบพิธีให้พร้อม และทำควั๊กอีกอันหนึ่งใส่ข้าว 1 ก้อน กล้วย 1 ใบ เรียกว่าใส่ข้าวปั้นกล้วยหน่วย สำหรับบูชาพระแม่ธรณี โดยนำไปวางไว้ที่ประตูรั้วหน้าบ้าน ส่วนเสื้อผ้าของสมาชิกในครอบครัวบรรจุใส่กระบุงเตรียมไว้

ขั้นตอนการประกอบพิธีที่วัด

การประกอบพิธีกระทำในตอนเช้า เมื่อชาวบ้านมาพร้อมกันที่ศาลาวัด พระสงฆ์จะสวดมนต์ รับศีลเสร็จแล้วก็จะเริ่มกล่าวคำบูชาข้างหลีกเคราะห์ ในขณะเดียวกันชาวบ้านก็จะทำพิธีจุดไฟเผาผ้าตีด คือ ด้ายสีขาวที่เตรียมมาและจุดเทียน มีชาวบ้านบางส่วนนำผ้าจีดและเทียนไปจุดข้างวิหาร และข้างกำแพงวัด เมื่อพระกล่าวคำบูชาข้างหลีกเคราะห์จบแล้ว ผู้ประกอบพิธีก็จะคว่ำกระบุงที่บรรจุเสื้อผ้ากลับด้านล่างเป็นด้านบนและสลัด เป็นการไล่เคราะห์ใส่ในควั๊กเครื่องเซ่นบูชา จากนั้นก็จะนำควั๊กไปถวายพระพุทธรูปในวิหารแล้วนำกลับลงมาที่ศาลา เมื่อเสร็จพิธีแล้วก็จำควั๊กข้าวหลีกเคราะห์ไปทิ้งไว้ข้างนอกวัด

พิธีปู่จาข้าวหลีกเคราะห์ปัจจุบันยังคงพบเห็นอยู่ในวัดของชุมชนไทลื้อ เป็นที่น่าสังเกตว่าผู้ประกอบพิธีกรรมเกือบทั้งหมดเป็นผู้หญิงที่เป็นแม่บ้าน หรือผู้หญิงที่สูงอายุ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความรักและความห่วงใยของแม่บ้านที่มีต่อสมาชิกในครอบครัวทุกคนชาวลื้อสิบสองปันนา เชื่อในเรื่องขวัญ และใช้การเรียกขวัญ หรือฮ้องขวัญ และการส่งเคราะห์ เป็นส่วนหนึ่งของการรักษาเมื่อมีคนเจ็บไข้ได้ป่วย

พิธีเรียกขวัญ

การเรียกขวัญ หรือฮ้องขวัญของไทลื้อ มีลักษณะคล้ายคลึงกับประเพณีเรียกขวัญของชาวเหนือโดยทั่วไป วัตถุประสงค์ของการประกอบพิธีเรียกขวัญ เพื่อเรียกขวัญคนที่เพิ่งหายจากการเจ็บป่วย ให้มีขวัญและกำลังใจที่ดีขึ้น เชื่อกันว่าคนเจ็บป่วยที่เบื่ออาหารเมื่อทำพิธีเรียกขวัญแล้วจะกลับมารับประทานอาหารได้ตามปกติ

ลำดับขั้นตอนในการประกอบพิธี เริ่มต้นจากการที่เจ้าบ้านหรือญาติของผู้เจ็บป่วย จะจัดเตรียมสิ่งของเพื่อประกอบพิธี ได้แก่ หมาก 1 หัว พลู 1 เรียง บุหรี่ 1 มวน เมี่ยง 1 อม กล้วย 1 ลูก ข้าวเหนียว 1 ก้อน ปลาปิ้ง 1 ตัว ไข่ต้ม 1 ฟอง ไก่ต้ม 1 ตัว (โดยปกติหากไม่จำเป็นจะไม่นิยมฆ่าไก่ เพราะเชื่อว่าจะทำให้คนป่วยหายช้า) นอกจากนั้นยังมีด้ายสายสิญจน์จำนวน 1 เส้น หรือ 9 เส้นก็ได้ ข้าวสารจำนวน 64 เม็ด หรือ 32 คู่ ใส่ในถ้วยใบเล็กไว้ในที่ประกอบพิธี

เมื่อเตรียมสิ่งของเรียบร้อยแล้ว หมอขวัญจะเริ่มประกอบพิธีเรียกขวัญ ถ้อยคำและสำนวนโวหารเป็นแบบพื้นเมืองภาคเหนือ ใช้เวลาประมาณ 50 นาที ในขณะที่หมอขวัญกำลังทำพิธีใกล้จะจบ จะมีการเสี่ยงทาย เพื่อดูว่าขวัญของผู้ป่วยกลับคืนมาแล้วหรือยัง โดยหยิบข้าวสารจากในถ้วยขึ้นมานับ ถ้าหากหยิบได้จำนวนเป็นคู่แสดงว่าขวัญผู้ป่วยกลับมาแล้ว แต่ถ้าหยิบได้จำนวนคี่แสดงว่าขวัญขวัญไม่มา หมอขวัญก็จะทำพิธีเรียกขวัญต่อไปอีก แล้วเสี่ยงทายใหม่จนกว่าจะหยิบข้าวสารได้จำนวนคู่ ก็ถือว่าขวัญกลับมาแล้วเป็นเสร็จพิธี หลังจากเสร็จพิธีแล้วก็จะนำปลาปิ้ง ไข่ต้ม และไก่ต้มมาให้ผู้ป่วยรับประทาน

นอกจากการเรียกขวัญเเบบมีพิธีการแล้ว ชาวไทลื้อยังมีการเรียกขวัญแบบไม่มีพิธีการ ในกณีที่ลูกหลานตกใจร้องไห้ หรือหกล้ม ผู้ใหญ่จะอุ้มแล้วใช้มือลูบหัวและหลัง แล้วกล่าวปลอบใจว่า “ขวัญมาๆ ขวัญมาอยู่กับเนื้อกับตัว” ซึ่งนิยมปฏิบัติกันเป็นประจำ

การเรียกขวัญเป็นประเพณีพื้นบ้านที่มีผลทางจิตใจ เป็นการเสริมสร้างขวัญและกำลังใจแก่บุคคลที่เสียขวัญให้มีสภาพจิตที่ดีขึ้น เช่น เมื่อคนป่วยที่เพิ่งฟื้นจากไข้เริ่มรับประทานอาหารที่ดีมีคุณภาพ ก็จะช่วยให้สุขภาพแข็งแรงจนหายเป็นปกติ (ประชัน รักษ์พงษ์, 2536) นอกจากนี้ การเรียกขวัญ ยังเป็นพิธีการช่วยเสริมสร้างกำลังใจให้ผู้ป่วยหรือผู้ที่ประสบอุบัติเหตุ และมีความเชื่อว่า ผู้ป่วยที่เบื่ออาหาร ภายหลังพิธีเรียกขวัญ ผู้ป่วยจะมีความอยากอาหารตามปกติ ขั้นตอนการทำพิธีคือ ในวันดาหรือหนึ่งวันก่อนพิธีเรียกขวัญ เจ้าบ้านและญาติร่วมกันจัดเตรียมอาหารและผลไม้ ประกอบด้วย ข้าวเหนียว ปลาปิ้ง ไข่ต้ม ไก่ต้ม และกล้วยน้ำว้า และสิ่งของต่างๆ ที่ใช้ในการประกอบพิธี ประกอบด้วย หมาก พลู บุหรี่ และเมี่ยง อย่างละ 1 พร้อม ทั้งสายสิญจน์ 1 หรือ 9 เส้นและข้าวสาร 64 เม็ด ในวันงาน หมอขวัญเริ่มพิธีเรียกขวัญด้วยถ้อยคำและสำนวนโวหารแบบพื้นบ้านไทลื้อใช้เวลาประมาณ 50 นาที ในขณะใกล้จบพิธีหมอขวัญจะมีการเสี่ยงทายเพื่อตรวจสอบว่าขวัญของผู้ป่วยกลับมาอยู่กับตนเองหรือไม่โดยการหยิบข้าวสารจากถ้วยขึ้นมานับ ถ้าหยิบได้จำนวนคู่ แสดงว่าขวัญผู้ป่วยกลับมาอยู่กลับตนเอง แต่ถ้าหยิบได้จำนวนคี่ แสดงว่าขวัญของผู้ป่วยยังไม่กลับมา หมอขวัญจะประกอบพิธีต่อไปจนสามารถหยิบข้าวสารได้จำนวนคู่ แล้วให้ผู้ป่วยกินปลาปิ้ง ไข่ต้มและไก่ต้ม จึงถือว่าเสร็จพิธี (เสาวภา ศักยพันธ์, 2556, หน้า 11-12)

พิธีส่งเคราะห์

ส่งเคราะห์ เป็นประเพณีพื้นบ้านของชาวไทลื้อที่คล้ายกับของภาคเหนือโดยทั่วไป การส่งเคราะห์เป็นการสิ่งชั่วร้ายต่างๆ ออกไปจากผู้มีเคราะห์หรือผู้ประสบเคราะห์กรรม เพื่อให้อยู่สุขสบายปลอดภัยจากโรคภัยไข้เจ็บและอันตราย รวมทั้งเป็นการเสริมแรงใจให้แก่ผู้ประสบเคราะห์กรรมอีกด้วย

การประกอบพิธีกรรมส่งเคราะห์ กระทำเมื่อมีเหตุ 2 ประการ คือ ประการแรก ส่งเคราะห์ตามราศี ตามวันเดือนปีเกิด ตามโชคชะตาที่หมอดูหรือผู้รู้ได้ทำนายทายทักไว้ว่าปีใดคนเกิดวันไหนจะมีเคราะห์ โดยการกำหนดจากการถือฤกษ์ตามวันสงกรานต์ เช่น ปีใดวันสงกรานต์ตรงกับวันอาทิตย์ ผู้ที่เกิดวันพุธจะต้องเข้าพิธีส่งเคราะห์ เพื่อจะได้อยู่สบาย ปราศจากเคราะห์ภัยอันตรายต่างๆ ตลอดปี ประการที่สอง ทำพิธีส่งเคราะห์เมื่อประสบภัยพิบัติต่างๆ เช่น ประสบอุบัติเหตุ เจ็บป่วย ก็จะทำการส่งเคราะห์เพื่อให้พ้นจากภัยพิบัติทั้งปวง

การเตรียมทำพิธีส่งเคราะห์

เตรียมทำสะตวง โดยนำกาบกล้วยมาพับเป็นรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส กว้างยาวราว 1 ศอก ใช้ไม้ไผ่เล็กๆ เสียบเป็นแนวขวางปูทับด้วยใบตอง แบ่งออกเป็นห้องหรือช่องจำนวน 9 ห้อง แต่ละห้องจะใส่สิ่งของลงไปให้ครบจำนวนเท่าๆกัน อย่างละ 8 ชิ้น เรียกว่าเครื่องแปด ได้แก่ แกงหวาน ป้าว (มะพร้าว) ตาล (น้ำตาล) กล้วย อ้อย หมาก พลู บุหรี่ ข้าวจี่(ข้าวเหนียวปิ้ง) ใส่เกลือข้างใน 1 เม็ด ข้วตอก ดอกไม้ ธูปเทียน ตรงมุมทั้ง 4 ด้านของสะตวงปักด้วยธง 6 สี คือ ดำ แดง ขาว เหลือง เขียว น้ำเงินหรือคราม บางครั้งใช้สีขาวแทนทั้งหมด เพราะมีความเชื่อว่าสีขาวจะทำให้ปราศจากเคราะห์อย่างขาวบริสุทธิ์ ขันตั้งหรือขันยกครู สำหรับหมอผู้ประกอบพิธี แระกอบด้วย ดอกไม้ 4 ดอก เทียน 4 เล่ม เงิน 10 บาท

ขั้นตอนของการประกอบพิธี

พิธีจะเริ่มโดยหมอผู้ประกอบพิธีทำพิธียกครู โดยหันหน้าทางทิศตะวันออกแล้วกล่าวคำยกครู เสร็จแล้วก็ประกอบพิธีส่งเคราะห์ โดยให้ผู้เข้าพิธีนั่งลงแล้ววางสะตวงไว้ตรงข้ามหน้า ส่วนขันน้ำมนต์วางไว้ที่หน้าหมอผู้ประกอบพิธี ซึ่งนั่งอยู่ด้านหลังผู้เข้าพิธี เมื่อพร้อมแล้วก็จะเริ่มกล่าวสรรเสริญพระพุทธคุณ พระธรรมคุณ พระสังฆคุณ และพระพรหม จากนั้นก็ร่ายคาถาสำหรับปัดเคราะห์ ให้ออกจากร่างกายของผู้เข้าในพิธี จบแล้วหมอพิธีก็จะเก็บเอาเครื่องยกครูใส่ย่ามส่วนตัว ส่วนสะตวงนำไปทิ้งไว้นอกบ้านเป็นเสร็จพิธี

การส่งเคราะห์เป็นจารีตของชาวไทลื้อที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา เพื่อเป็นสิ่งยึดเหนี่ยวจิตใจ เป็นการบำรุงขวัญ และให้กำลังใจแก่ผู้ที่ระสบเคราะห์กรรมให้หายจากความวิตกกังวล ทำให้มีความเชื่อมั่นในตนเองมากขึ้น ในการประกอบอาชีพการงาน และพร้อมที่จะต่อสู้กับอุปสรรคและภัยอันตรายในภายภาคหน้า

การทำมาหากิน

พิธีสู่ขวัญควาย

สำหรับชาวไทลื้อ (และล้านนา) สู่ขวัญควาย เป็นพิธีที่เตือนสติและจิตใจให้คนเรามีความกตัญญูกตเวที ระลึกถึงบุญคุณของสัตว์ที่ได้ช่วยเหลือเกื้อกูลแก่เรา โดยเฉพาะความที่ได้ให้แรงงานไถนา เพื่อพลักแผ่นดินให้คนได้ปลูกข้าว ในขณะที่ไถคราดนั้นบางครั้งได้ ดุ ด่า เฆี่ยน ดี ดังนั้น เมื่อสิ้นฤดูกาลไถคราดจึงมีการประกอบพิธีสู่ขวัญควาย สิ่งที่ใช้ในการประกอบพิธีมี ไก่ต้มตัวเมีย 2 ตัว ข้าวกล้า 1 มัด ด้ายสายสิญจน์นำมาทบกัน 7 เส้น สวยดอกไม้ (กรวย) 1 คู่ แอกควาย 1 อัน

ลำดับขั้นตอนในการประกอบพิธี

เมื่อจัดเตรียมวัสดุอุปกรณ์ที่ใช้ประกอบพิธีเรียบร้อยแล้ว เจ้าของจะนำควายไปอาบน้ำทำความสะอาด แล้วนำมาเข้าสู่พิธี ใช้ด้ายสายสิญจน์ผู้สวยดอกไม้ติดเขาทั้งสองข้าง ส่วนไก่ต้มบรรจุใส่ถาดวางไว้ใกล้ๆควาย เริ่มต้นพิธีโดยหมอขวัญกล่าวพรรณนาถึงบุญคุณของควายและการใช้งานไถคราดพลิกแผ่นดินให้ได้เพาะปลูก จากนั้นก็ขอให้อโหสิกรรมที่ได้ล่วงเกิน ดุ ด่า เฆี่ยน ตี ในระหว่างฤดูกาลทำนา ตามคำกล่าวของหมอขวัญที่ว่า

“อัชชะในวันนี้ก็เป็นวันดี ย่าสั่งสีกับย่าสั่งใส้คดดินมาปั้นไว้แป๋งควายดำก่อน ส่วนไถนา ฝนตกลงมาจะจุ่มแผ่นดินจุ่มแผ่นดินตุ๋ม ฝนตกห่าใหญ่ไม่ใส่น้ำนาดอน เอาปอนเอาป๋อมาผูกจากคอเจ้า แล้วมาขอสูมา ขวัญหางได้กวัดได้แกว่ง สูมาขวัญแข้ง สูมาขวัญมา สูมาขวัญตา สูมาขวัญหน้า ได้จักหน้าหื้อข้าได้กิน น้ำป่ามาแฮง ถ้าสัตว์ตัวใดบ่ดีเปิ้นเอาไปฟันแทงกินเลือดมาก สัตว์ตัวนี้ดีจักลาภได้ข้าวเต็มเล็มถุง”

เมื่อกล่าวจบแล้ว ก็จะเอาแอกขึ้นใส่คอควาย แล้วทำพิธีปลดแอกโดยกล่าวว่า “ปลดจากแอก แยกจากไถ ฝนตกจะไปฝันเป็นกล้า ฟ้าฮ้องจะไปฝันใส่นา ปล่อยกินหญ้าอ่อนน้ำใส” เสร็จแล้วเอาหางกล้าและหญ้าอ่อนที่เตรียมไว้ให้ควายกิน เป็นเสร็จพิธี

พิธีแรกนา

แฮกนา เป็น การแรกนาของชาวไทลื้อ แบ่งออกเป็น 2 ระยะ คือ แฮกนาตอนหว่านกล้า และแฮกนาวันปลูกนา (ดำนา) ชาวไทลื้อเชื่อว่า ประเพณีแฮกนาเป็นการประกอบพิธีเพื่อกราบไหว้พระแม่ธรณี รวมทั้งเจ้าที่เจ้าทางเพื่อขออนุญาตพลิกแผ่นดินทำกิน

ก่อนประกอบพิธีการแฮกนาหว่านกล้า จะต้องไปขอคำปรึกษาจาก “พ่อจารย์” ประจำหมู่บ้าน เพื่อดูฤกษ์วันให้เป็นมงคล ตำราระบุว่า บุคคลใดก็ตามจะไถนาให้ดูการกลับตัวของนาค เวลาไถให้เริ่มจากทิศหัวนาคไปยังทิศหางนาค ไม่ย้อนจากทางหางนาคไปสู่หัวนาค เพราะมีความเชื่อว่าเป็นการย้อนทวนเกล็ดนาค ทำให้เปลืองเสื้อผ้าและอุปกรณ์การไถ การแฮกนาตอนปลูก การประกอบพิธีใช้ข้าวเหนียว 1 ก้อน กล้วย 1 ผล เรียกว่า “ข้าวปั้นกล้วยหน่วย” เพื่อไหว้บอกกล่าวพระแม่ธรณี โดยกล่าวว่า

“เอ่อบัดเดี๋ยวนี้ ผู้ข้าจักได้แฮกนาวันนี้ จะได้ปลูกข้าววันนี้ขอหื้อคุณแม่พระธรณี เจ้าที่มาปกปักรักษาท้าวองอาจนาฏสนม กลมทวีแม่นางนาฎน้อย แม่ธรณีอันเป็นผู้หล้าหลับแล้วลืมตื่น ตื่นแล้วหรือยัง สาดตังโลกวิฑูร ข้าพเจ้าจักแฮกนานี้ก็ขอพึ่งเงาแข้งเงาขา กับแม่ธรณีเป็นเจ้า ขอกุ่งก้านฮักษาสัตว์ตัวร้ายอย่าได้มากระทำร้าย”

เมื่อเริ่มปักดำข้าวกล้าต้นแรกให้พูดว่า “พุทธัง สรณัง คัจฉามิ ต้นที่สองพูดว่า ธรรมัง สรณัง คัจฉามิ ต้นที่สามพูดว่า สังฆัง สรณัง คัจฉามิ” แล้วปักดำไปเรื่อยๆ โดยกล่าวไตรสรณคมไปจนจบ เรียกว่า “สรณคมเก้าบั้ง” เป็นเสร็จพิธี

พิธีตานข้าวใหม่และกินข้าวใหม่

ตานข้าวใหม่และกินข้าวใหม่ เป็นประเพณีที่ชาวไทลื้อ ไทล้านนา ปฏิบัติสืบต่อกันมานานแล้ว กล่าวคือ เมื่อเก็บเกี่ยวข้าวมาไว้ในยุ้งฉางแล้ว ก่อนจะนำข้าวไปตำหรือนำไปสี ต้องหาฤกษ์ยามวันดี โดยดูจากตำราซึ่งจารึกลงบนแผ่นไม้ขนาดกว้างราว 4 นิ้ว ยาวราว 1 ศอก เรียกว่า “ปั๊กกะตืน” ซึ่งจะมีประจำที่ยุ้งข้าว การตานข้าวใหม่จะเริ่มในตอนเช้า โดยนึ่งข้าวใหม่พร้อมทั้งทำอาหารไปทำบุญที่วัด เพื่ออุทิศส่วนกุศลของการกินข้าวใหม่ไปยังบุพกรีผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว และเป็นการนำข้าวใหม่ไปถวายพระ ภายหลังกลับจากการทำบุญที่วัด ก็จะนำข้าวใหม่และอาหารไปให้บุพการีที่ยังมีชีวิตอยู่รับประทานก่อน ได้แก่ ปู่ ย่า ตา ยาย และพ่อแม่ เมื่อรับประทานเสร็จแล้ว ก็จะให้พรแก่ลูกหลาน เช่นกล่าวว่า “กิ๋นอิ่มไปหื้อตก จ๊กอิ่มไปหื้อลง หื้อกิ๋นมั่นกิ๋นยืน กิ๋นยาว” หมายถึงกินอย่าให้สิ้นเปลือง ให้กินไปนานๆ

จะเห็นได้ว่าประเพณีตานข้าวใหม่และกินข้าวใหม่ เป็นการแสดงกตัญญูกตเวทีตอบแทนแก่ผู้มีพระคุณ ได้แก่ บุพการี ทั้งผู้ที่ล่วงลับไปแล้วและผู้ที่มีชีวิตอยู่ เพราะท่านเหล่านี้ได้บุกเบิกสร้างไร่นาไวให้ลูกหลานได้ทำมาหากิน ดังนั้นเมื่อได้ผลผลิตจึงตอบแทนบุญคุณด้วยการตานข้าวใหม่และกินข้าวใหม่

พิธีเก็บขวัญข้าว

เก็บขวัญข้าวเป็นประเพณีของชาวนาที่ประกอบพิธีภายหลังฤดูเก็บเกี่ยว เพื่อเป็นสิริมงคลแก่ยุ่งฉางและครอบครัว เพราะมีความเชื่อว่าเมื่อได้ทำพิธีเก็บขวัญข้าวแล้ว “กิ๋นบ่มีต๊ก จ๊กบ่มีลง” หมายถึง กินไม่มีสิ้นเปลือง

เมื่อถึงฤดูกาลเก็บเกี่ยวชาวนาจะหาฤกษ์ยามจากอาจารย์ประจำหมู่บ้าน เพื่อหาวันที่เหมาะสมสำหรับการเก็บเกี่ยว ตามตำราแบ่งวันออกเป็น 2 ประเภท คือ วันจม กับวันฟู ยึดตามจันทรคติข้างขึ้นข้างแรมเป็นหลัก วันจม เป็นวันที่ไม่ดี เชื่อกันว่าหากทำสิ่งใดมีแต่ละล่มจม ส่วนวันฟูเป็นวันดีประกอบการงานสิ่งใดจะเจริญรุ่งเรืองแล

การแสดง มหรสพ และการละเล่น :

การแสดง มหรสพ และการละเล่น

ชาวไทลื้อมีศิลปะ การแสดง มหรสพ และการละเล่น ที่ประกอบด้วย การร้องเพลง การร่ายรำ และการเล่นเกม โดยมีรายละเอียดดังนี้

เพลง

การขับลื้อ คือ การขับร้องบทเพลงที่แสดงถึงอัตลักษณ์ของคนไทลื้อ โดยจะใช้ภาษาลื้อในการขับร้อง ซึ่งการขับลื้อของคนไทลื้ออาจมีความแตกต่างกันเล็กน้อยตามสำเนียงการพูดของคนไทลื้อแต่ละท้องถิ่น

การขับลื้อมี 2 แบบ คือ แบบที่ 1 การขับลื้อที่มีดนตรีประกอบ เครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบคือ ปี่ลื้อ หรือสะล้อ หรือซึงอย่างใดอย่างหนึ่ง ทำนองการขับลื้อไม่มีแบบฉบับที่เป็นมาตรฐานตายตัว จะมีเครื่องดนตรีที่ใช้สี หรือดีด หรือเป่าประกอบคลอไปกับสำเนียงเสียงขับที่ผู้ขับ การขับลื้อนิยมแสดงทั้งงานมงคลและงานอวมงคล และแบบที่ 2 การขับลื้อแบบไม่มีเครื่องดนตรีประกอบ ส่วนใหญ่การขับในลักษณะนี้จะขับเข้าป่าเวลาไปป่า ไร่ นา หรือสวน ผู้ขับก็จะขับลื้อไปด้วยเพื่อความสนุกสนาน ไม่เน้นเนื้อหาสาระ (Sara Davis, 2005)

การร่ายรำ

การฟ้อนของชาวไทลื้อจังหวัดน่าน การฟ้อนของชาวไทลื้อมีด้วยกัน 5 ชุด คือ ฟ้อนอิสระ ฟ้อนมูเซอ ฟ้อนพม่า ฟ้อนเจิง ซึ่งเป็นฟ้อนแบบดั้งเดิม และฟ้อนไทลื้อ เป็นฟ้อนที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่ สำหรับฟ้อนอิสระนั้นเป็นรากเหง้าของการฟ้อนทั้ง 4 ชุด ที่มีลักษณะเฉพาะ กล่าวคือ การฟ้อนมูเซอและฟ้อนพม่า เป็นการฟ้อนแห่เครื่องครัวทานในเทศกาลงานบุญต่างๆ ส่วนฟ้อนเจิง เป็นการฟ้อนอวดฝีมือในเชิงการต่อสู้ของผู้ชายไทลื้อ และฟ้อนไทลื้อเป็นฟ้อนที่ประดิษฐ์ขึ้น เพื่อฟ้อนในงานบวงสรวงดวงวิญญาณเจ้าหลวงเมืองล้า การฟ้อนของชาวไทลื้อในแต่ละชุดจะมีลักษณะที่คล้ายคลึงกัน คือ การยืดและยุบตัวไม่เน้นการกระทบเข่าที่แรง มีการเคลื่อนไหวอย่างต่อเนื่อง ใช้การเบี่ยงลำตัวไปด้านข้าง และบังคับส่วนของนิ้วมือไม่มากนัก อย่างไรก็ตาม พัฒนาการในการฟ้อนทั้ง 4 ชุด ที่ได้รับอิทธิพลภายนอกที่แตกต่างกันทำให้มีอัตลักษณ์ที่โดดเด่นแตกต่างกันดังนี้

ฟ้อนมูเซอ ใช้การก้าวเท้าที่มีช่วงความกว้างระหว่างเท้าทั้งสองข้างมาก ประมาณ 90 เซนติเมตร เพื่อให้สามารถเอนลำตัวไปด้านข้างได้มาก และมีการเบนปลายเท้า ใช้การบิดลำตัวและตีไหล่ ช่วยในการเปลี่ยนทิศทางในการฟ้อนจากด้านหนึ่งไปอีกด้านหนึ่ง

ฟ้อนพม่า มีการทรงตัวที่เน้นการโน้มลำตัวไปด้านหน้า เอนลำตัวไปด้านข้าง และเบี่ยงลำตัวออกด้านข้างประมาณ 45 องศาขณะเคลื่อนไหว และในการก้าวเท้ามีลักษณะเหมือนครึ่งวงกลมเพื่อให้สัมพันธ์กับลำตัวที่เบี่ยงไปด้านข้าง

ฟ้อนเจิงเน้นการทรงตัวโดยเบี่ยงลำตัวไปด้านข้าง การใช้ลำตัวโน้มไปด้านหน้ามากจนในบางท่าฟ้อนลำตัวขนานกับพื้น และใช้การกระโดดสปริงตัวก่อนการก้าวเท้าและนั่งลง

ฟ้อนไทลื้อ เน้นการขย่มตัวเบาๆ ตามจังหวะในท่านั่งฟ้อนขณะเปลี่ยนการปฏิบัติของมือ และใช้ท่ามือตั้งวงบนหน้าตักข้างหนึ่ง จีบส่งหลังข้างหนึ่ง เป็นการเคลื่อนไหวในช่วงเริ่มต้นของการเปลี่ยนอิริยาบถ จากท่ายืนเปลี่ยนเป็นท่านั่ง หรือจากท่านั่งเปลี่ยนเป็นท่ายืน การฟ้อนของชาวไทลื้อ เป็นส่วนหนึ่งของวิถีการดำเนินชีวิต ดังนั้น จึงควรนำออกเผยแพร่แก่สาธารณชนให้มากขึ้น เพื่อให้เป็นสมบัติทางวัฒนธรรมของชนกลุ่มนี้สืบไป

เครื่องดนตรี

เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงร่วมกับการขับลื้อ คือ ปี่ไม้ขม หรือปี่ลื้อ เป็นไม้ตระกูลไผ่ที่มีขนาดเล็ก

เกม การละเล่น

เดิมการเล่น “หมากกอน” น่าจะเป็นการละเล่นที่โดดเด่นของหนุ่มสาวชาวลื้อในช่วงเทศกาลปีใหม่ เป็นการโยนลูกกอนให้กันระหว่างหนุ่มสาว เพื่อสื่อสารสัญลักษณ์ เกี้ยวพาราสีกัน ปัจจุบันน่าจะสูญหายไปแล้ว นอกจากที่สิบสองปันนายังมีบางแห่งที่จัดแสดงอยู่บ้าง

วรรณกรรมท้องถิ่น :

วรรณกรรมท้องถิ่น

ตำนาน นิทาน เรื่องเล่าพื้นถิ่น สำนวน สุภาษิต วรรณกรรม ของชาวลื้อ มีความคล้ายคลึงกับชาวล้านนา เนื่องจากส่วนใหญ่ได้รับอิทธิพลจากพุทธศาสนาเช่นเดียวกัน หากแต่จะแตกต่างกันด้านชื่อเรียกเช่น “ลังกาสิบโห” ก็คือ รามเกียรติ์