มิติประวัติศาสตร์ของกลุ่มชาติพันธุ์ :

จากการศึกษาของคาซูโตะ อิเคดะ(Kazuto Ikeda (2012) พบว่ามี เอกสารที่ระบุเรื่องราวประวัติศาสตร์ของกะเหรี่ยงที่มีความสำคัญและถูกนำไปคัดลอก ปรับและพิมพ์ทั้งเล่มและบางส่วนอีกหลายฉบับมีจำนวน 3 เล่ม เล่มแรกมีชื่อว่า พงศาวดารกะเหรี่ยง (U Pyinnya, 1929) สันนิษฐานว่าผู้เขียนเป็นชาวปะโอ เล่มที่สอง มีชื่อว่าพงศาวดารหลวงกะเหรี่ยง (U Saw, 1931) โดยสองเล่มแรก เขียนโดย ปัญญาชนที่นับถือพระพุทธศาสนาส่วนเล่มที่สามเขียนโดย ซออ่องหละ (Saw Aung Hla, 1939) ซึ่งเป็นกะเหรี่ยงสะกอที่นับถือคริสต์ศาสนา

พงศาวดารกะเหรี่ยงที่เขียนโดยปัญญาชนพุทธทั้งสองเล่ม มีเค้าโครงการดำเนินเรื่องคล้ายกับพงศาวดารที่เป็นการบันทึกเรื่องราวโดยกษัตริย์ เน้นเรื่องราวการสร้างเมือง การปกครองโดยกษัตริย์ และการนับถือพุทธศาสนา สำหรับเล่มแรกเริ่มกล่าวถึงการกำเนิดโลก โดยมีชนเผ่าทั้งหมด 101 เผ่า และแยกกะเหรี่ยงออกเป็นสามกลุ่มย่อย ได้แก่ กะเหรี่ยงฉาน กะเหรี่ยงมอญ และกะเหรี่ยงพม่าสำหรับเล่มที่ 2 เริ่มจากการสร้างโลก การเกิดขึ้นและล่มสลายของคนในอินเดีย แล้วย้ายมาพม่า นำโดยกษัตริย์กะเหรี่ยงองค์หนึ่ง หนังสือเน้นว่า การที่บรรพบุรุษของคนกะเหรี่ยงที่อยู่ในอินเดียโบราณมีเชื้อสายเชื่อมโยงกับเผ่าศากยของพระพุทธเจ้า ทำให้คนกะเหรี่ยงเป็นกลุ่มคนที่ศรัทธาต่อคำสอนของพระพุทธเจ้า และเป็นพุทธศาสนิกชนที่ดี (Ikeda, 2012: 449)

ส่วนประวัติศาสตร์กะเหรี่ยงเล่มที่ 3 ที่เขียนโดยกะเหรี่ยงคริสต์นั้น เน้นว่ากะเหรี่ยงเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่สูญหายไปของอิสราเอล และเป็นผู้ตั้งถิ่นฐานกลุ่มแรกในแผ่นดินที่ปัจจุบันเป็นประเทศพม่า หลังจากการเดินทางอย่างยาวนานจากดินแดนที่กล่าวถึงในคัมภีร์ไบเบิ้ล เป็นกลุ่มคนที่มีภาษา อักษรเขียน วัฒนธรรมและกษัตริย์ของตน ยึดมั่นในศาสนาที่นับถือพระเจ้าองค์เดียว และมีอาณาจักรของตนเองที่ต่อสู้กับอาณาจักรมอญและพม่า และต่อต้านความพยายามกลืนกลายชาติของพระพุทธศาสนา

การระบุว่ากะเหรี่ยงเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่สูญหายไปของอิสราเอล อาจเป็นความเชื่อของมิชชันนารี ดังที่ Rajah (1992) อธิบายไว้ว่า เมื่อมิชชันนารีเช่น Mason เห็นความคล้ายคลึงของตำนานการกำเนิดของกะเหรี่ยงกับตำนานในคัมภีร์ไบเบิ้ล อาจสรุปว่ากะเหรี่ยงเป็นชนกลุ่มหนึ่งใน 10 กลุ่มของอิสราเอลที่หายไป รวมทั้งการที่ยวาซึ่งเป็นชื่อพระเจ้าดั้งเดิมของกะเหรี่ยงมีความคล้ายคลึงกับยะโฮวาซึ่งเป็นพระเจ้าในคริสต์ศาสนา การที่ประวัติศาสตร์กะเหรี่ยงเล่มนี้เขียนด้วยอักษรลิวา ที่ต่อมาใช้อย่างเป็นทางการโดยสหภาพแห่งชาติกะเหรี่ยง (เคเอ็นยู-Karen National Union) ในการพิมพ์เอกสารและการจัดการศึกษาในเขตรัฐกะเหรี่ยงที่เคเอ็นยูปกครอง ทำให้ประวัติศาสตร์กะเหรี่ยงเล่มนี้เป็นที่รู้จักกันแพร่หลายและใช้อย่างเป็นทางการ

นอกจากนี้ประวัติศาสตร์ของกะเหรี่ยงฉบับนี้ยังใช้ตำนานดั้งเดิม มาช่วยหนุนเสริมให้ประวัติศาสตร์ถิ่นกำเนิดของชาวกะเหรี่ยงมีความชัดเจนมากขึ้น การอพยพโยกย้ายและการตั้งถิ่นฐาน มีตำนานที่สำคัญที่ใช้ในการตีความประวัติศาสตร์กะเหรี่ยง เรื่องหนึ่งคือ ตำนานเรื่อง เทาะแมป่า แปลว่า พ่อเขี้ยวหมู ได้กล่าวถึง เทาะแมป่า ซึ่งเป็นบรรพบุรุษของคนกะเหรี่ยง ที่มีถิ่นฐานเดิมอยู่ที่ภูเขาที่ชื่อ ทอทีปฬ่อก่อ แปลว่า “ภูเขาสูงน้ำจับแผ่นดิน” หลังจากที่ฆ่าหมูป่าซึ่งมารังควานหมู่บ้านแล้ว ก็ไม่สามารถเอาซากหมูป่ากลับไปได้เพราะมีขนาดตัวใหญ่ จึงกลับไปบอกลูกหลานที่หมู่บ้านให้ไปช่วยกันชำแหละเนื้อเอากลับมา ปรากฏว่าเมื่อไปถึง ซากหมูป่าหายไปเหลือแต่เขี้ยวตันข้างหนึ่ง เทาะแมป่า จึงเอาเขี้ยวนั้นมาแกะทำเป็นหวี เมื่อเขาและภรรยาใช้หวีผมแล้วทำให้กลับเป็นหนุ่มสาว และมีลูกหลานเพิ่มขึ้นจำนวนมาก

ด้วยเหตุนี้ ผืนดินในบริเวณภูเขาที่เป็นที่อยู่อาศัย ไม่สามารถรองรับการขยายตัวของคนที่มีจำนวนเพิ่มขึ้นจึงต้องออกเดินทางย้ายถิ่นเพื่อตั้งถิ่นฐานและที่ทำกินใหม่ และได้พลัดหลงแยกทางกับลูกหลังจากข้าม "แม่น้ำทรายไหล" ซึ่งสถานที่นี้ได้ถูกตีความว่าเป็น "ทะเลทรายโกบี" ตามบันทึกของคนจีนเรียกว่า “แม่น้ำทราย” เมื่อข้ามทะเลทรายมาถึงดินแดนประเทศพม่าในปัจจุบัน ลูกหลานของเทาะแมป่า ซึ่งก็คือคนกะเหรี่ยงในปัจจุบันได้ตั้งถิ่นฐาน และยังคงรอคอบการกลับมาของเทาะแมป่า (สุริยา, 2529) ประวัติศาสตร์ของการโยกย้ายถิ่นฐานบนพื้นฐานตำนานได้ถูกแบ่งระยะเวลาออกเป็นดังนี้

ชนกะเหรี่ยงอพยพจากบาบีโลนในปี 2234 ก่อนคริสตศักราชเดินทางไปถึงอาณาจักรมองโกเลียปี 2197 ก่อนคริสตศักราช... เมื่อปี 2017 ก่อนคริสตศักราชเดินทางไปเตอร์กิสถานตะวันออกและถึงเมื่อปี 2013.....เมื่อปี 1866 ก่อนคริสตศักราช... โยกย้ายไปยังธิเบต... ถึงธิเบตเมื่อปี 1864 ก่อนคริสตศักราช ออกเดินทางจากธิเบตปี 1388 ก่อนคริสตศักราช... ไปถึงราชอาณาจักรยูนนาน ปี 1385...ในปี 1128 ก่อนคริสตศักราช รุ่นแรกเดินทางไปถึงพม่า 1125 ก่อนคริสตศักราช...รุ่นที่สอง จากยูนนานปี 741 ก่อนคริสตศักราช ไปถึงพม่าปี 739 ก่อนคริสตศักราช...นี่หมายความว่าระยะเวลาที่กะเหรี่ยงอาศัยอยู่ในพม่าทั้งหมดคือ739 ปี รวม 2000 ปีเป็น 2739 ปี

(News January, 2000: 2)

ประวัติศาสตร์ดังกล่าวแสดงให้เห็นว่า ชนชาติกะเหรี่ยงได้เคลื่อนย้านมาถึงดินแดนพม่าก่อนชนชาติพม่า และได้สร้างประเทศของตนที่เรียกว่า “กอทูเล” หมายถึง ดินแดนแห่งดอกไม้ หรือดินแดนสีเขียว ซึ่งเป็นถิ่นฐานที่สุขสบาย อุดมสมบูรณ์ และมีสันติภาพ ต่อมาชนชาติพม่าผู้มาทีหลังก็ได้มายึดครองประเทศของกะเหรี่ยง ทำให้กะเหรี่ยงได้รับความทุกข์อย่างแสนสาหัสจากการกดขี่ ข่มเหงและขูดรีดของคนพม่า

สำหรับกะเหรี่ยงในเขตประเทศไทยในปัจจุบัน ไม่ปรากฏมีหนังสือหรือเอกสารที่กล่าวถึงประวัติศาสตร์ของคนกะเหรี่ยงที่ถูกเขียนโดยปัญญาชนกะเหรี่ยง ประวัติศาสตร์กะเหรี่ยงไทยจึงถูกเขียนโดยนักวิชาการทั้งชาวต่างประเทศและชาวไทย ในลักษณะที่เป็นประวัติศาสตร์ท้องถิ่นที่รวบรวมจากเอกสาร วิเคราะห์จากชื่อหมู่บ้าน และตำนานเพื่อทำความเข้าใจพลวัตการเคลื่อนย้ายของชาวกะเหรี่ยง เช่น งานศึกษาของเรนาร์ด (Renard, 1980: 132) ที่ระบุว่า กะเหรี่ยงโปบางส่วนเป็นเชลยสงครามที่ถูกกวาดต้อนให้มาอยู่เชียงใหม่โดยพระเจ้ากาวิละ ในปี ค.ศ. 1802 (พ.ศ. 2355) ส่วนงานศึกษาของกุนสตัดเตอร์(Kunstadter, 1967: 69) ระบุว่า กลุ่มกะเหรี่ยงหลายกลุ่มได้โยกย้ายจากพม่ามาในระยะเวลาที่แตกต่างกันตั้งแต่ 100 - 400 ปี ส่วนงานศึกษาของมิสชุง (Mischung, 1980: 20) ระบุว่า ชุมชนกะเหรี่ยงบางชุมชนส่งส่วยและช้างให้เจ้าเมืองเชียงใหม่เป็นประจำทุกปีเพื่อแลกเปลี่ยนกับดินแดนที่อยู่อาศัย ในขณะที่บางชุมชนต้องส่งส่วยให้ลัวะที่เป็นเจ้าของที่ดินในอัตราร้อยละ 10 ของผลผลิตข้าว

สำหรับกะเหรี่ยงในภาคตะวันตกของประเทศไทยได้เคลื่อนย้ายเข้ามาอาศัยอยู่ในความปกครองของกษัตริย์สยามและเคยเข้าร่วมในกองทัพของสยามเพื่อต่อสู้กับพม่าเมื่อสองร้อยปีที่แล้ว ทำให้บางคนได้รับการแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งสูงในกองทัพ (สยามอารยะ, 2543: 30) นอกจากนี้ การที่พระเจ้าอลองพญาได้ชัยชนะอย่างเด็ดขาดจากการทำสงครามกับกษัตริย์มอญ ในปี พ.ศ. 2298 (สุจริตลักษณ์ และสรินยา, 2540) ทำให้กะเหรี่ยงซึ่งอยู่ใต้อาณัติของมอญ ต้องอพยพโยกย้ายเข้ามาในเขตปกครองของอาณาจักรไทย ในพื้นที่ป่าของจังหวัดอุทัยธานี สุพรรณบุรี และกาญจนบุรี ต่อมากษัตริย์สยามจึงได้แต่งตั้งเจ้าเมืองคนกะเหรี่ยง ให้ดำรงตำแหน่งพระศรีสุวรรณคีรี ทำหน้าที่ดูแลหัวเมืองหน้าด่าน มีผู้ที่ดำรงตำแหน่งเจ้าเมืองต่อเนื่องกันมาห้าคน ก่อนที่จะมีการปรับปรุงระบบบริหารราชการใหม่และยกเลิกตำแหน่งเจ้าเมือง เจ้าเมืองคนสุดท้ายได้ตั้งบ้านเรือนอยู่ที่หมู่บ้านสะเนพ่อง อำเภอสังขละบุรี และได้รับพระราชทานนามสกุล “เสตะพันธุ์” จากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อปี พ.ศ. 2459

พลวัตการอพยพเคลื่อนย้ายของชาวกะเหรี่ยงในประเทศไทย

ชาวกะเหรี่ยงประกอบด้วยกลุ่มย่อยหลากหลายกลุ่มที่อาศัยอยู่กันมากในลุ่มแม่น้ำสาละวิน และลุ่มน้ำย่อยๆ เช่น แม่น้ำยูนซาลิน แม่น้ำจาย ซึ่งปัจจุบันอยู่ตอนใต้ของรัฐฉาน รัฐกะเหรี่ยงและรัฐมอญซึ่งอยู่ติดกับเขตประเทศไทย บริเวณจังหวัดแม่ฮ่องสอน ตาก และกาญจนบุรี ก่อนการแบ่งเส้นเขตเดนประเทศไทยและประเทศพม่า ผู้คนได้เดินทางข้ามแดนไปมาในบริเวณลุ่มแม่น้ำเหล่านี้ และตั้งถิ่นฐานในบริเวณที่เหมาะสมได้อย่างสะดวก จนกระทั่งยุคที่เริ่มมีแบ่งเส้นพรมแดนรัฐชาติ ทำให้พื้นที่ชายแดนกลายเป็นพื้นที่ที่มีความเข้มงวดในการควบคุมตรวจตราการข้ามแดน ชาวกะเหรี่ยงที่อยู่ประเทศพม่าในปัจจุบัน จึงมีความคิดว่าบรรพบุรุษอยู่ในประเทศไทยกระทั่งมีตำนานที่ระบุว่า เชียงใหม่เคยเป็นเมืองหลวงของคนกะเหรี่ยง ในขณะเดียวกัน ชาวกะเหรี่ยงในเขตประเทศไทยจะมีความทรงจำเรื่องบรรพบุรุษที่ย้ายมาจากลุ่มแม่น้ำสาละวินซึ่งอยู่ในเขตประเทศพม่า หรือถูกกวาดต้อนมาในระหว่างที่เกิดศึกสงครามระหว่างอาณาจักรต่างๆ ในยุคก่อนสมัยใหม่Lehman (1979: 231) ที่กล่าวว่า การสู้รบระหว่างอาณาจักรไทยกับพม่าในช่วงศตวรรษที่ 17 ทำให้คนกะเหรี่ยงถูกกวาดต้อนมาอยู่ในไทย ซึ่งจะเห็นได้ชัดจากการตั้งถิ่นฐานของคนกะเหรี่ยงในเขตลุ่มแม่น้ำแม่กลอง ทางตะวันตกของประเทศไทย

นอกจากการเคลื่อนย้ายข้ามเขตอาณาจักรแล้ว ยังมีการโยกย้ายภายในอาณาจักร โดยเฉพาะ ที่กล่าวถึง กลุ่มกะเหรี่ยงในจังหวัดเชียงราย โดยกล่าวถึงประวัติการตั้งถิ่นฐานของยางกะเลอ ยางขาว และยางแดงว่ายางกะเลอที่อยู่ที่อำเภอแม่จัน ได้อพยพโยกย้ายมาจากอำเภอลี้ จังหวัดลำพูน ในปี 2430 โดยมากันจำนวน 50 ครอบครัวนำโดยหมื่นพรหม มาอยู่ที่บ้านดอย หมู่ที่ 5 ตำบลปงน้อย อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย ภายหลังได้ขยายเป็นหมู่ที่ 7 บ้านห้วยสัก คนในหมู่บ้านนี้ได้รับนามสกุล “ก้างยาง” ที่ตั้งให้โดย พระแสนสิทธิเขตร นายอำเภอแม่จันเมื่อปี 2490 โดยคำว่า ก้าง เป็นชื่อพ่อของหมื่นพรหม ที่เป็นผู้นำ ในส่วนของ ยางขาว เคยอยู่แถวเมืองตองอู ในเขตประเทศพม่า ต่อมาย้ายมาอยู่ที่ ห้วยมะขม ตำบลแม่ยาม จังหวัดเชียงราย ส่วนยางแดง ที่เรียกตัวเองว่า ฉั่ว อยู่อาศัยที่บ้านโป่งพระบาท ตำบลบ้านดู่ ย้ายมาจากเมืองมาย อำเภอแจ้ห่ม จังหวัดลำปาง(บุญช่วย ศรีสวัสดิ์, 2493:311-382)

สภาพแวดล้อมของการตั้งถิ่นฐาน

คนกะเหรี่ยงตั้งถิ่นฐานในประเทศพม่ามาหลายศตวรรษจากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่พบคำว่า karyan ในศิลาจารึกที่พระเจดีย์ชเวกวินชา ที่เมืองพะโค ศิลาจารึกนี้น่าจะมีอายุราว ค.ศ. 1240 (พ.ศ. 1783) กล่าวถึง ชาวเขาเผ่า Karyan ซึ่งใส่เสื้อทรงกระสอบมีแขนในตัว วิธีการใส่จะสวมหัวลงมา และมีจารึกอีกหลายหลักที่กล่าวถึงกะเหรี่ยง เช่น จารึก ค.ศ. 1276 (พ.ศ. 1819) ที่ได้ระบุรายชื่อข้าพระที่ผู้ใจบุญกัลปนาถวายวัดว่า มีข้าพระที่เป็นเผ่า กะตู เผ่าสะกอ และเผ่าตองตูเช่นเดียวกับจารึก ค.ศ. 1242 (พ.ศ. 1785) ที่ได้กล่าวถึงข้าพระที่เป็นเผ่าสะกอที่เมืองสกู ซึ่งอาจเป็นบริเวณเมือง Minbu บนฝั่งตะวันตกของแม่น้ำอิรวดี เช่นเดียวกับจารึกที่ Minnanthu ที่ระบุถึง กลุ่มสะกอที่ตั้งถิ่นฐานเป็นปึกแผ่นอยู่ทางด้านตะวันตกของเมืองแปรใน ค.ศ. 1342 (พ.ศ. 1885) (สุริยา รัตนกุล, 2529)

ชาวกะเหรี่ยง ส่วนใหญ่ตั้งหมู่บ้านกระจายในหุบเขาและภูเขาบริเวณชายแดนไทย-พม่า โดยในเขตประเทศพม่า กะเหรี่ยงอยู่กระจัดกระจายอยู่ในบริเวณสามเหลี่ยมปากแม่น้ำ ที่พะโค แถบภูเขาตะนาวศรี และเขตภูเขาทางตะวันออกที่ทอดยาวตั้งแต่รัฐฉานทางเหนือลงมาถึงทวายและมะริดในทางตอนใต้

สำหรับการตั้งถิ่นฐานของคนกะเหรี่ยงในภาคเหนือของประเทศไทยนั้นRenard (2002) ระบุว่าชาวกะเหรี่ยงเป็นกลุ่มคนที่เก่าแก่ โดยพิจารณาจากภาษา คาดว่าจะมีอายุมากกว่า 1,500 ปี และน่าจะมีถิ่นฐานดั้งเดิมอยู่แถบรัฐคะยาห์ในปัจจุบัน อาจเป็นไปได้ว่า ในช่วงก่อนปลายคริสตวรรษที่ 17 บางส่วนจะเดินทางเข้ามาอยู่ในลุ่มน้ำปิง ซึ่งอยู่ไม่ไกลจากรัฐคะยาห์ แม้จะเป็นการตั้งถิ่นฐานชั่วคราว หลักฐานที่เป็นการเขียนที่เก่าแก่ที่สุด ปรากฎผ่านตำนานพระธาตุเจ้าหริภุญไชย ซึ่งเขียนเสร็จในปี ค.ศ. 1566 (พ.ศ. 2109) กล่าวถึง เหตุการณ์ในปี ค.ศ. 1351 (พ.ศ. 1894) หรือ 1352 (พ.ศ. 1895) ว่า พระเจ้ากือนาส่งช้างให้เดินไปยังสถานที่ที่กษัตริย์องค์ก่อนสร้างสิ่งก่อสร้างทางพุทธศาสนาไว้ ในตำนานระบุว่าช้างเดินทางผ่านไปตามสถานที่และป่าเขาในบริเวณลุ่มน้ำปิง และผ่านบ้าน “ยางเปียง” ซึ่งในปัจจุบันยังเป็นพื้นที่ที่มีคนกะเหรี่ยงอยู่อาศัย

หลักฐานชิ้นต่อมาคือ จารึกที่พระนางวิสุทธิเทวีสั่งให้ทำขึ้นเพื่อยืนยันให้ข้าวัดยังอยู่กับวัดต่อไป ไม่ให้ผู้ปกครองใหม่ซึ่งเป็นพม่ากวาดต้อนข้าวัดกลับ ในจารึกกล่าวว่า “หนังสือ…มอบให้แก่ยาง วิสุทธอาราม อันคนทั้งมวลเหล่านี้ เป็นข้าทาส ที่ได้พระราชทานไว้กับวัด..อีกทั้งข้าท้าวบ่าวพระยา….ก็รู้ว่าเขาทั้งหลายเหล่านี้ เป็นข้าทาสที่ได้พระราชทานไว้กับวัดวิสุทธิ รวมทั้งป่าทั้งยาง…” นอกจากนี้มีคำว่า ยางปรากฏอยู่ในที่อื่น ๆ ซึ่ง Renard ก็ตั้งเป็นคำถามว่า ยางในที่นี้ หมายถึง ผู้ที่พูดภาษาตระกูลกะเหรี่ยงใช่หรือไม่

จากประวัติศาสตร์การบอกเล่า การเข้ามาตั้งถิ่นฐานในเขตภาคเหนือของประเทศไทยในระยะ 200-300 ปีมานี้ ปรากฎชัดในชุมชนกะเหรี่ยงที่อยู่หมู่บ้านในเขตอำเภอสันป่าตอง ที่เล่าว่า บรรพบุรุษมาจากบริเวณ Zwei Kabin ซึ่งเป็นไปได้ว่าจะถูกกวาดต้อนโดยพระเจ้ากาวิละ ในช่วงปี ค.ศ. 1806 (พ.ศ. 2349) ในขณะเดียวกันมีหมู่บ้านกะเหรี่ยงหลายแห่งอาจจะย้ายเข้ามาโดยสมัครใจ บางกลุ่มเคลื่อนย้ายเข้ามาจากทิศตะวันตกซึ่งเป็นเขตประเทศพม่าในปัจจุบัน บางกลุ่มตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ต้นน้ำแม่กลาง ได้ขออนุญาตเจ้าเมืองเชียงใหม่ อาจจะเป็นเจ้ากาวิโลรส หรือเจ้าอินทวิชยานนท์ ในปลายคริสตทศวรรษที่ 1870 ซึ่งเป็นเจ้าเมืองได้ขอช้างเป็นค่าตอบแทน โดยที่กะเหรี่ยงให้เงิน 500 รูปี แทนการให้ช้างแลกกับเอกสารใบลานที่บันทึกสัญญาการให้ใช้ที่ดินไว้เป็นหลักฐาน(Mischung, 1980:20) บางแห่งระบุว่ากะเหรี่ยงต้องส่งส่วยให้เจ้าที่ดินลัวะเป็นจำนวนร้อยละ 10 ของผลผลิตข้าวที่ได้ (Kunstadter, 1967: 69)

ส่วนชาวกะเหรี่ยงที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ภาคตะวันตกของประเทศไทย มีประวัติศาสตร์การเคลื่อนย้ายถิ่นฐานที่แตกต่างจากกะเหรี่ยงในพื้นที่ภาคเหนือ ชาวกะเหรี่ยงกลุ่มนี้มีการอพยพครั้งสำคัญจากพม่าเข้ามาในเขตไทยในสมัยพระเจ้าอลองพญา ทำสงครามกับชาวมอญ เมื่อชาวมอญมอญพ่ายแพ้ ทำให้กะเหรี่ยงซึ่งเป็นมิตรกับมอญได้รับผลกระทบและอพยพหลบหนีตามชาวมอญเข้ามาในประเทศไทย 2 เส้นทาง ดังนี้

เส้นทางที่ 1 การอพยพเคลื่อนย้ายทางทิศใต้บริเวณจังหวัดกาญจนบุรี ประจวบคีรีขันธ์ และเพชรบุรี

เส้นทางที่ 2 การอพยพเคลื่อนย้ายในทิศตะวันตกของจังหวัดแม่ฮ่องสอนลงมาตามบริเวณชายแดนไทยในเขตจังหวัดตาก(สุจริตลักษณ์ และ สรินยา 2540) เมื่อ 200 ปีก่อน ได้เข้ามาอยู่ภายใต้การปกครองของกษัตริย์ไทยและช่วยไทยรบกับพม่า และมีการแต่งตั้งเจ้าเมืองคนกะเหรี่ยงให้ปกครองหัวเมืองชายแดนเขตจังหวัดกาญจนบุรี โดยให้ตำแหน่งเป็นพระศรีสุวรรณคีรี สืบทอดตำแหน่งมาหลายสมัย จนกระทั่งเปลี่ยนระบบเป็นนายอำเภอจึงยุติไป (สยามอารยะ, 2000: 30) ในขณะที่กะเหรี่ยงทางภาคเหนือไม่ได้มีประสบการณ์ของการรวมตัวกันในระดับที่สูงกว่าหมู่บ้านภายใต้การปกครองของคนกะเหรี่ยงด้วยกัน

รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน :

รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน

หมู่บ้านกะเหรี่ยงส่วนใหญ่ตั้งอยู่กระจัดกระจายตามไหล่เขา (ประวิตร โพธิอาศน์, 2527:6) แหล่งต้นน้ำ ที่ราบเชิงเขาหรือหุบเขาติดริมน้ำ การเลือกที่ตั้งหมู่บ้านมีความสำคัญทั้งในแง่ของลักษณะกายภาพและความเชื่อ ด้านลักษณะกายภาพ จะต้องเลือกที่ตั้งหมู่บ้านอยู่ในบริเวณที่ใกล้กับแหล่งน้ำ มีทรัพยากรธรรมชาติอุดมสมบูรณ์ เหมาะแก่การเพาะปลูก เนื่องจากมีอาชีพที่ต้องพึ่งพิงธรรมชาติเป็นหลัก ในการเลือกที่ตั้งหมู่บ้านนั้น ตำแหน่งผู้นำหมู่บ้านจะเป็นผู้เลือกทำเลในการตั้งหมู่บ้าน แต่หากเป็นทำเลการสร้างบ้านเรือนตำแหน่งหัวหน้าครอบครัวจะเป็นผู้เลือกสถานที่สำหรับปลูกสร้างบ้านเรือน การเลือกสถานตั้งหมู่บ้านและสถานที่ที่จะปลูกสร้างบ้านนั้น เมื่อเลือกทำเลได้แล้วจะทำพิธีเซ่นไหว้เจ้าที่และบรรพบุรุษ เป็นการบอกกล่าวการใช้ที่ดินและขอให้ดลบันดาลความปกติสุขในการอยู่อาศัยทำมาหากินมีให้มีความราบรื่นและมีผลผลิตอุดมสมบูรณ์ (สุจริตลักษณ์ และ สรินยา, 2540; สุรพจน์, 2558)

ลักษณะบ้านเรือนของชาวกะเหรี่ยงในอดีตนิยมสร้างจากวัสดุหาได้จากธรรมชาติ รูปแบบบ้าน อาจสร้างด้วยไม้ไผ่ทั้งหลัง เป็นบ้านที่ปลอดโปร่งถ่ายเทอากาศได้ดี บางหลังอาจมุงด้วยใบคา ใบพลวง ใบหวาย(สำนักงานเลขานุการคณะกรรมการปฏิบัติการจิตวิทยาแห่งชาติ, 2518) สำหรับพื้นที่บ้านนั้น จะยกสูงมากกว่าหนึ่งเมตร ขนาดบ้านเล็กเพียงพอสำหรับสำหรับสมาชิกในครัวเรือนที่ประกอบด้วย พ่อ-แม่ และลูก อาจเรียกว่าเป็นกระท่อมกับไม้ไผ่ มุงหญ้าคาหรือตองตึง (ประวิตร โพธิอาศน์, 2527:7) บ้านชาวกะเหรี่ยงลักษณะนี้ แบ่งออกเป็นสองส่วน คือ ส่วนบ้านหรือบนบ้านจะมีเตาไฟที่ใช้สำหรับทำอาหาร พื้นที่อื่นบริเวณรอบเตาไปจะเป็นทั้งที่นอน ที่รับแขก และที่กินข้าว ส่วนใต้ถุนบ้านจะเป็นพื้นที่สำหรับสัตว์เลี้ยง ที่นิยมเลี้ยงไว้บริโภคในครัวเรือน ได้แก่ หมู ไก่วัว ควาย บริเวณถัดจากตัวบ้าน จะมีการสร้างยุ้งข้าว ที่มักมีครกกระเดื่องหรือที่นวดข้าวอยู่ข้างๆ พื้นที่ใต้ถุนยุ้งข้าวนี้อาจเป็นได้ทั้งที่เก็บฝืนและสัตว์เลี้ยง

จากข้อมูลการสำรวจของศูนย์วิจัยชาวเขา(2526) ระบุว่า บ้านของชาวปกาเกอะญอจะปลูกด้วยวัสดุที่หาได้ง่ายในท้องถิ่น เสาบ้านทำจากไม้เนื้อแข็ง พื้นบ้านและฝาบ้านจะใช้ไม้ไผ่ซึ่งสับและตีแผ่เป็นฟาก หลังคามุงด้วยหญ้าคาแห้งเย็บเป็นตับหรือมุงด้วยตองตึง ลักษณะของบ้านจะยกสูงจากพื้นที่ดินประมาณ 2-4 เมตร เช่นเดียวกับกะเหรี่ยงโป

ภายในบ้านจะเป็นห้องเดี่ยว มีเตาไฟสร้างอยู่กลางห้องใช้เป็นห้องครัวสำหรับประกอบอาหาร เหนือเตาไฟจะเป็นที่ตากแห้งเมล็ดพันธุ์พืชต่างๆ จากไร่นา เช่น พริก ข้าวโพด ถั่ว รวมทั้งเก็บอาหารประเภทเนื้อไม่ให้เนื้อเสียหรือเน่า ข้างเตาไฟจะเป็นทั้งที่กินข้าวและเป็นที่นอนของสมาชิกครอบครัวทั้งหมด สำหรับครอบครัวที่มีบุตรสาวโตแล้ว ก็อาจกั้นท้ายห้องเป็นแบบลับแลหรือฉากกั้น แต่ไม่ถือเป็นอีกห้องหนึ่ง

ฝาบ้านด้านที่อยู่ในทิศทางเดียวกับปลายเท้าของที่นอนจะเป็นหิ้งหรือชั้นวางของ เช่น ถ้วยชาม เขียง มีด อาหารแห้ง มีฟืนวางอยู่ใต้หิ้ง พื้นที่ข้างๆของหิ้งจะเป็นราวไม้และกระบุงใส่เสื้อผ้า จะไม่มีการแยกส่วนของลูกและพ่อแม่

พื้นที่บนบ้านถัดจากส่วนที่เป็นกลางห้อง จะเป็นชานบ้านด้านใน คือด้านที่อยู่ภายในชายคาบ้านซึ่งโดยส่วนมากจะเป็นระดับพื้นเดียวกันกับห้องข้างใน ส่วนนี้จะเป็นที่พักแรมของแขกที่ค้างคืน ถัดมาจะเป็นชานบ้านส่วนด้านนอกซึ่งจะลดระดับลงจากชานในด้านในประมาณ 1 คืบ และมีบันไดขึ้นลงอยู่บริเวณนี้

ลักษณะแบบบ้านข้างต้น ทั้งของกะเหรี่ยงโปว์และกะเหรี่ยงสกอสามารถพบเห็นได้ทั่วไป โดยเฉพาะอย่างยิ่งในพื้นที่ๆ ห่างไกลจากความเจริญที่การพัฒนายังเข้าไปไม่ได้มากนักในช่วงก่อนช่วงทศวรรษ 2520 และในครัวเรือนยากจนที่ยังคงพบได้ในปัจจุบัน

อย่างไรก็ตาม ชุมชนชาวกะเหรี่ยงบางแห่งได้รับการพัฒนาโครงสร้างพื้นที่ฐาน ทำให้มีการออกแบบและสร้างบ้านเรือนในลักษณะที่ผสมผสานกับสถาปัตยกรรมร่วมสมัย เช่น ในกลุ่มกะเหรี่ยงที่เปลี่ยนมานับถือศาสนาคริสต์ จะได้รับอิทธิพลของการสร้างบ้านเรือนแบบชาวตะวันตกจากมิชชันนารีที่เข้าไปทำงานพัฒนาตามชุมชนกะเหรี่ยงหรือในกลุ่มกะเหรี่ยงที่อยู่ใกล้กับชุมชนไทใหญ่ ที่จังหวัดแม่ฮ่องสอน จะมีการออกแบบสร้างบ้านเรือนที่มีลักษณะของสถาปัตยกรรมไทใหญ่ปรากฏอยู่ด้วยเช่นกัน

การเปลี่ยนแปลงของสถาปัตยกรรมการสร้างบ้านเรือนที่จัดเจนของชาวกะเหรี่ยง นอกจากจะพบการประยุกต์สถาปัตยกรรมร่วมสมัย แล้วยังปรากฎการสร้างห้องน้ำรวมอยู่ในบ้าน ซึ่งเป็นสิ่งที่เกต่างจากชุมชนกะเหรี่ยงในอดีตก่อนการพัฒนาจะเข้ามาในพื้นที่ นอกจากนั้น ยังมีการใช้วัสดุสมัยใหม่ เช่น กระเบื้อง สังกะสี อิฐ ปูนซีเมนต์ เข้ามาแทนที่วัสดุที่หาได้จากธรรมชาติ รูปแบบบ้านเรือนจึงเปลี่ยนแปลงไปเป็นบ้าน“ครึ่งปูนครึ่งไม้” ที่พบเห็นกันได้แพร่หลายมากขึ้น ยิ่งไปกว่านั้นยังมีการติดตั้งไฟฟ้าไว้ใช้ในครัวเรือน แม้กระทั่งหมู่บ้านที่ห่างไกลความเจริญจะมีการติดตั้งไฟฟ้าใช้ชนิดโซลาร์เซลล์ แต่ยังพบเพียงจำนวนน้อย (ดูเพิ่มเติม ฐานข้อมูลเรือนพื้นถิ่นในประเทศไทย)

การดำรงชีพ :

การดำรงชีพ

วิถีการดำรงชีพดั้งเดิมของชาวกะเหรี่ยง พึ่งพาอาศัยทรัพยากรธรรมชาติ ในการทำไร่หมุนเวียนและทำนาปลูกข้าว การปลูกพืชผัก ไม้ยืนต้น การหาของป่าล่าสัตว์ รวมทั้งการจับปลา และการเลี้ยงสัตว์ ส่วนใหญ่เป็นประเภทหมูและไก่เพื่อการทำพิธีกรรมและการบริโภค นอกจากนี้ยังมีการเลี้ยงวัว ควาย ที่เลี้ยงไว้ขาย และบางแห่งเลี้ยงช้างไว้ชักลากไม้ และม้าสำหรับการขนส่ง ทั้งนี้ ระบบการผลิตแต่ดั้งเดิมเน้นเพื่อการผลิตเพื่อบริโภคหรือการผลิตเพื่อยังชีพภายในครัวเรือนและแบ่งปันแลกเปลี่ยนกันภายในชุมชนเป็นหลัก รูปแบบของการทำไร่ข้าวเป็นลักษณะที่เรียกว่า “ไร่หมุนเวียน” ซึ่งเป็นระบบการเกษตรที่เป็นวิถีชีวิตทั่วไปในพื้นที่เขตร้อนของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยจะใช้พื้นที่ทำไร่ข้าว 1 ปี จากนั้นก็พักฟื้นพื้นที่ทำกิน โดยพื้นที่จะกลายเป็นป่า การพักทิ้งไว้มากกว่า3 ปี ก่อนที่จะกลับมาทำในที่เดิมอีกครั้งเมื่อครบรอบการหมุนเวียน ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับว่าครัวเรือนมีไร่เป็นจำนวนกี่แปลง ส่วนใหญ่พบว่าอยู่ระหว่าง 3-8 แปลง ระยะของวงจรการหมุนเวียนแต่ละรอบขึ้นอยู่กับคุณภาพของดินและฝนฟ้าอากาศของแต่ละปีประกอบด้วย (ประเสริฐ ตระกานศุภกร, 2540)

การที่ชุมชนกะเหรี่ยงมีความหลากหลายในด้านพื้นที่การตั้งถิ่นฐาน ทำให้สัดส่วนของการทำไร่ ทำนา มีลักษณะแตกต่างกัน บางพื้นที่ไม่สามารถทำนาได้ ในขณะที่บางพื้นที่มีอัตราส่วนการทำนามากกว่าทำไร่ การทำนาจะต้องใช้แรงงานมากในตอนเริ่มต้น เนื่องจากต้องมีการบุกเบิกผืนนาตามไหล่เขาหรือที่ราบเชิงเขา และการขุดร่องน้ำเพื่อให้น้ำจากลำธารสามารถหล่อเลี้ยงข้าวในนา การทำนาจะต้องเบิกนาเป็นขั้นลดลั่นกันไปตามไหล่ดอยลงสู่ที่ต่ำ เรียกว่า “นาขั้นบันได” เพื่อให้สามารถผันน้ำจากลำห้วยมาใช้ได้ และจะมีการปล่อยน้ำจากนาไหลกลับลงสู่ลำห้วยอีกทอด

ในด้านการผลิตอาหารของชาวกะเหรี่ยง จากเดิมเป็นการผลิตเพื่อยังชีพแต่ปัจจุบันได้เปลี่ยนไปเป็นการผลิตเพื่อขายซึ่งเป็นการรับอิทธิพลจากระบบทุนนิยม โดยมีการปลูกพืชเศรษฐกิจ ที่นิยมอย่างแพร่หลาย ได้แก่ ข้าวโพด กะหล่ำปลี มันสำปะหลัง มันฝรั่ง มะเขือเทศ พืชเศรษฐกิจเหล่านี้มักมาในรูปแบบของเกษตรพันธสัญญาทั้งที่เป็นลายลักษณ์อักษรและไม่มีลายลักษณ์อักษร (สุรพจน์ มงคลเจริญสกุล, 2558)

สำหรับชุมชนกะเหรี่ยงในดอยอินทนนท์ เป็นหมู่บ้านที่มีโครงการหลวงตั้งอยู่ มีน้ำใช้สำหรับทำการเกษตรได้ตลอดทั้งปี พื้นที่ดังกล่าวอยู่ในพื้นที่อุณหภูมิต่ำ อากาศเย็นตลอดทั้งปี ประกอบกับการคมนาคมที่สะดวก ทำให้การปลูกผัก ผลไม้ ดอกไม้เมืองหนาว กลายเป็นพืชเศรษฐกิจหลักของชุมชน สำหรับการผลิตในที่นานั้น ส่วนใหญ่ยังคงเป็นการปลูกข้าวเพื่อบริโภคภายในครัวเรือน เนื่องจากชาวกะเหรี่ยงให้ความสำคัญอย่างมากในการมีข้าวไว้บริโภคเป็นของตนเอง ส่วนผลผลิตส่วนเกินที่ได้จากข้าวจึงจะนำมาขาย

นอกจากวิถีการดำรงที่เปลี่ยนแปลงไปสู่การปลูกพืชเศรษฐกิจแล้ว ชาวกะเหรี่ยงยังมีการประกอบอาชีพนอกภาคเกษตรมากขึ้นอาชีพของชาวกะเหรี่ยงในประเทศพม่า มีการส่งเสริมของเจ้าอาณานิคมและมิชชันนารีตั้งแต่ต้นคริสต์ศตวรรษที่ 19 ทำให้คนกะเหรี่ยงจำนวนหนึ่งได้รับการศึกษาสูง และมีการประกอบอาชีพที่เป็นทักษะชั้นสูง เช่น หมอ ครู วิศวกร นักธุรกิจและนักการเมือง ซึ่งเป็นอาชีพนอกภาคเกษตรที่เกิดขึ้นก่อนชาวกะเหรี่ยงในประเทศไทยนับศตวรรษ

สำหรับคนกะเหรี่ยงในประเทศไทย การเข้าสู่ระบบการศึกษาและการได้รับการศึกษาที่สูงขึ้น เกิดขึ้นเมื่อประมาณช่วงหลังปี 2530 เป็นต้นมาชุมชนที่มีผู้คนทำงานนอกภาคเกษตรมีกจะย้ายออกไปตั้งถิ่นฐานทั้งในรูปแบบถาวรและตามฤดูกาล อาชีพของชาวกะเหรี่ยงมีความหลากหลาย ได้แก่ ข้าราชการ นักพัฒนาเอกชน ทนายความ นักธุรกิจ รับจ้างหน่วยงานรัฐและเอกชน และรับจ้างทั่วไป อย่างไรก็ดี มีชาวกะเหรี่ยงจำนวนไม่น้อยที่มีการทำเกษตรสมัยใหม่ที่มุ่งเน้นการผลิตเพื่อขายและอาศัยวัสดุการเกษตรจากภายนอกชุมชน ควบคู่กับระบบการเกษตรแบบดั้งเดิมในการทำไร่หมุนเวียนและการทำนาที่เน้นการผลิตเพื่อยังชีพและมีการพึ่งพาตนเองเป็นหลัก

ดังกรณีชุมชนกะเหรี่ยงบ้านห้วยหินลาดใน (ประเสริฐ ตระการศุภกรและคณะ,2555) ที่พยายามดำรงวิถีชีวิตดั้งเดิมควบคู่กับการทำเกษตรสมัยใหม่ โดยการทำไร่หมุนเวียน และการทำนาในขณะที่หมู่บ้านพยายามหารายได้เงินสดเพิ่มเติมจากการเลี้ยงผึ้ง และเก็บใบชา ชุมชนบ้านห้วยหินลาดในจึงมีรูปแบบการใช้และการจัดการที่ดินในการทำการเกษตรที่สำคัญ 3 รูปแบบ ได้แก่

รูปแบบที่ 1 การทำไร่หมุนเวียน ชุมชนได้มีการผลิตแบบระบบไร่หมุนเวียนสืบทอดกันมายาวนาน โดยระบบนี้ จะใช้พื้นที่หนึ่งปีแล้วทิ้งให้เป็นไร่เหล่าเพื่อการพักฟื้นให้ที่ดินมีความอุดมสมบูรณ์ตามธรรมชาติ และหมุนเวียนกลับมาทำไร่เดิมอีกในปีที่ 7หมู่บ้านนี้ยังมีพื้นที่ทำไร่เพียงพอจึงสามารถหมุนรอบได้ 5-7 ปีโดยไร่เหล่าที่พักฟื้นในระยะเวลาที่แตกต่างกันจะมีชื่อเรียกที่แตกต่างกันเนื่องจากองค์ประกอบและลักษณะของไร่ที่แตกต่างกันไป ได้แก่

“ไร่เหล่ากินข้าว” (ฉกื่-เอาะ-เม)เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 1 ปี เป็นไร่ที่ได้ผลผลิตที่ได้กินข้าวในปีนั้น ซึ่งในพื้นที่จะมีร่องรอยของการทำไร่อย่างเห็นได้ชัดเจน เช่น ตอไม้ ตอไผ่ ต้นหญ้าแตกหน่อแตกกอใหม่ ในพื้นที่ยังมีพืชที่สามารถนำมาเป็นอาหารได้ เช่น มัน เผือก ถั่ว เป็นต้น รวมทั้งเป็นที่เลี้ยงสัตว์ เช่น วัว ควาย และเป็นที่หากินของสัตว์ขนาดเล็ก เช่น หนู ตุ่น อ้น เป็นต้น มีมูลไส้เดือนเต็มไปหมด แสดงถึงความสมบูรณ์ของดิน

“ไร่เหล่าขาว”(ฉกี่-วา)เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 2 ปี บริเวณดังกล่าวเป็นพื้นที่ไร่ซากที่สามารถนำมาเป็นอาหารได้ เช่น พริก มะเขือ มัน กระเจี๊ยบ ต้นสาบเสือและต้นหนาดงอกขึ้นมาเต็มผืนไร่ ต้นไม้ ต้นไผ่งอกขึ้นมาใหม่ขนาดข้อมือต้นไม้ที่เคยถูกริดกิ่งจะแตกกิ่งใหม่เกือบเป็นเหมือนต้นเดิม เป็นที่อยู่และหลบภัยของสัตว์ขนาดเล็ก เช่น หนู ตุ่น เป็นต้น

“ไร่เหล่าอ่อน” (ฉกี่-เบาะ) เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 3 ปี พื้นที่ดังกล่าวมีไม้แตกกอและมีลูกไม้งอกเจริญเติบโตสามารถนำมาเป็นอาหารได้เช่น มะละกอ กล้วย มันแกว รวมถึงมีต้นไผ่ที่งอกขึ้นมาใหม่ ขนาดท่อนแขน เป็นแหล่งอาหารและที่อยู่อาศัยสัตว์ป่าใหญ่ เช่น เก้ง หมูป่า แม่น หมี ต้นไม้ที่เคยถูกริดกิ่งกลับมาเป็นต้นเดิม ต้นหญ้าเริ่มเหี่ยวแห้ง เพราะถูกบดบังจากต้นไม้

“ไร่เหล่ากระทง” (ดู-ลุ-ถ่อ) เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 4 ปี สังเกตจากต้นไม้ ต้นไผ่ขนาดเท่าโคนขา บางชนิดเริ่มออกดอกออกผล เช่น มะขามป้อม เป็นต้นเป็นที่อาศัยของนกชนิดต่างๆ เช่น นกเขา นกอีมู นกเปล้า เป็นต้น และเป็น+แหล่งอาหารของสัตว์ป่า เช่น เก้ง กวาง ซึ่งเข้ามาหากินลูกมะขามป้อม เป็นที่หลบภัย แหล่งอาหาร และที่ขยายพันธุ์ของนก หนูหลายชนิด หญ้าชนิดต่างๆ เริ่มตายไป มียาสมุนไพรสำหรับรักษาหลายชนิด

“ไร่เหล่าหนุ่ม” (ดู-เยาะ-โปล่) เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 5 ปี จะมีต้นไม้และต้นไผ่ขนาดสองฝ่ามือโอบไม่ถึง มีสัตว์ป่าหลายชนิดมาอาศัยและหากิน เป็นที่อาศัยและหากินของแมลงหลายชนิด มีไม้ใช้สอยหลายชนิด เช่น ไม้ทำรั้ว ไม้สร้างบ้าน

“ไร่เหล่าแก่” (ดู-หละ) เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 6 ปี มีต้นไม้ต้นไผ่ขนาดทำเสาเรือนได้ เป็นแหล่งอาหารและที่อยู่อาศัยของไก่ป่า ไก่ฟ้า เก้ง อีเห็น และนก

“ไร่เหล่าที่เป็นป่า” (ดู-ปก่า) เป็นไร่เหล่าพักฟื้น 7 ปี ซึ่งมีต้นไม้ขนาดทำเสาเรือนได้ ต้นไม้ที่ถูกริดกิ่งอยู่กลมกลืนกับต้นไม้งอกใหม่ หญ้าชนิดต่างๆ เน่าเปื่อยและถูกย่อยสลายเป็นสารอาหารในดิน เป็นแหล่งอาหารของเก้ง กวาง หมูป่า

วิถีการทำไร่หมุนเวียนเป็นระบบเกษตรผสมผสานที่สามารถผลิตข้าวเป็นหลัก นอกจากนี้ยังมีความหลากหลายของพืชพรรณ ประมาณ 70 ชนิด 137 สายพันธุ์ สะท้อนให้เห็นว่าไร่หมุนเวียนเป็นแหล่งอาหารสมุนไพร ไม้ใช้สอยที่มีความอุดมสมบูรณ์ มีความปลอดภัย ให้กับคนและสัตว์เลี้ยงประเภทวัวควาย ซึ่งเป็นแรงงานและอาหาร ในขณะเดียวกันยังเป็นการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ ทั้งพันธุ์พืช และพันธุ์สัตว์ที่อาศัยและหากินในไร่เหล่า

การทำไร่หมุนเวียนจึงเป็นกลไกสำคัญในการสร้างสมดุลให้กับธรรมชาติภายใต้ข้อห้ามและระเบียบกฎเกณฑ์เชิงอนุรักษ์ เช่น ห้ามทำไร่หมุนเวียนในพื้นที่ที่มีน้ำล้อมรอบ การห้ามทำไร่ในพื้นที่ที่มีน้ำสามสายมาบรรจบกัน เพราะเสี่ยงต่อการพังทลายของดิน การสร้างความมั่นคงทางอาหารของคนและสัตว์ป่า การป้องกันไฟป่าจากการจัดทำแนวกันไฟก่อนเผาไร่ นอกจากนี้การทำไร่หมุนเวียนยังเป็นระบบการแลกเปลี่ยนแรงงานระหว่างเครือญาติและคนในชุมชนให้มีความใกล้ชิดกัน เนื่องจากการทำไร่หมุนเวียนได้สร้างความสนุกสนานรื่นเริงและเป็นโอกาสของการพบปะของคนหนุ่มสาว

กรณีศึกษาการทำไร่หมุนเวียนของชาวปกาเกอะญอ ชุมชนบ้านห้วยหินลาดใน เจ้าของไร่จะเป็นเจ้าของข้าวในเฉพาะปีแรก ส่วนผลผลิตประเภทอื่น เช่น แตง มะเขือ ฯลฯ ผู้คนในชุมชนสามารถเก็บเกี่ยวผลผลิตได้เนื่องจากเป็นพื้นที่ส่วนรวมที่ผู้คนในชุมชนเปรียบเสมือนเครือญาติที่มีความใกล้ชิด ผูกพันและสามัคคีกัน ในส่วนของรอบในการหมุนของชุมชน จะมีระยะรอบไร่หมุนเวียน 6 ปี ภายใต้แนวทางการจัดการที่ดินแบบมีส่วนร่วม มีการแบ่งหน้าที่กันชัดเจน โดยเริ่มต้นจากพิธีการปลูกประเดิม ที่ต้องใช้หญิงสาว จำนวน 2 คน และชายหนุ่มจำนวน 1 คน ที่ไม่ใช่เจ้าของไร่ทำการปลูก ภายหลังจากการปลูกข้าว เจ้าของไร่จะทำการต้มข้าวและเรียกบุคคลที่เริ่มปลูกข้าวมาดื่มเหล้าร่วมกัน การทำไร่หมุนเวียน จึงเป็นกิจกรรมที่มีคุณค่าที่มีความเชื่อมโยงกันระหว่างพื้นที่กายภาพและพื้นที่วัฒนธรรม

1) พื้นที่กายภาพ การทำไร่หมุนเวียนสะท้อนให้เห็นการใช้ทรัพยากร ที่เชื่อมโยงกับการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติเนื่องจากเป็นระบบการเกษตรที่ไม่ใช้สารเคมี ไม่มีการพลิกหน้าดิน ทำให้การชะล้างพังทลายของหน้าดินเกิดขึ้นน้อย การทำไร่หมุนเวียนจึงเป็นพื้นที่สร้างวงจรความหลากหลายทางชีวภาพ ทั้งความหลากหลายเมล็ดพันธุ์ การเป็นแหล่งอาหารของสัตว์เลี้ยงและสัตว์ป่า รวมทั้งเป็นพื้นที่ขยายพันธุ์ของสัตว์ป่า

2) พื้นที่วัฒนธรรม เป็นพื้นที่ที่สะท้อนวิถีชีวิต ภูมิปัญญาของกลุ่มชาตพันธุ์ ผ่านการสร้างกระบวนการสืบทอดทางวัฒนธรรมหลายมิติ ได้แก่ 1) การสร้างความสามัคคีในชุมชน ผ่านการลงแขกช่วยเหลือแรงงาน2) การแลกเปลี่ยนความคิดเห็นประสบการณ์ซึ่งกันและกัน การร้องเพลง เล่านิทาน ควบคู่กับการถ่ายทอดฐานคิดในการพึ่งตนเองซึ่งเป็นหลัก 2) การถ่ายทอดจักรวาลวิทยาของกลุ่มชาติพันธุ์ โดยเฉพาะการป้องความขัดแย้งภายในชุมชนจากการแย่งชิงทรัพยากร การป้องกันความโลภ เพราะการทำไร่หมุนเวียนเป็นกระบวนการทำงานที่มีความยากลำบากและมีความละเอียดทำได้ในพื้นที่จำกัด ครอบครัวขนาดเล็กใช้พื้นที่ประมาณ 2 ไร่จึงเป็นสาเหตุที่ไม่เอื้อต่อการสร้างแรงจูงใจในการแย่งชิงพื้นที่ทำกิน ในทางตรงกันข้ามระบบดังกล่าวกลับเอื้อต่อการแบ่งปันในการใช้พื้นที่ทำกินและหลักการแบ่งปันแรงงานและการแบ่งปันผลผลิต ดังคำพังเพยที่ว่า “ได้กินก็ได้กินด้วยกันทั้งหมู่บ้าน หากอดอยากก็ต้องอดอยากกันทั้งหมู่บ้าน” ไร่หมุนเวียนเป็นแหล่งผลิตและเก็บเมล็ดพันธุ์พืชที่หลากหลาย เมล็ดพันธุ์พืชพื้นบ้านส่วนใหญ่จะยังคงอยู่ในไร่หมุนเวียนเพราะจะเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ที่ผ่านกระบวนการปลูกในพื้นที่ไร่หมุนเวียนภายใต้การใช้หลักการของ In situ

รูปแบบที่ 2 การทำสวนผสมผสานในรูปแบบของวนเกษตร ในบางชุมชนมีการรักษาต้นชาที่มีอยู่แล้วตามธรรมชาติในพื้นที่ป่า ปลูกเพิ่มเติม นอกจากนี้ยังมีการปลูกกาแฟ และไม้ผลชนิดต่างๆ ที่ผสมผสานในพื้นที่ป่ากลายเป็นพื้นที่ที่สามารุใช้ประโยชน์ทั้งแหล่งอาหาร สมุนไพร ไม้ใช้สอย และแหล่งรายได้ให้กับผู้คนในชุมชน

รูปแบบที่ 3การทำนาข้าว โดยปรับพื้นที่ที่เหมาะสมและทำระบบทดน้ำหรือขุดลำเหมืองให้น้ำเข้าในที่นาได้ พื้นที่ทำนาข้าว ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ที่ไม่ลาดชัน

เครื่องมือเครื่องใช้สำคัญในชีวิต

เครื่องใช้ในชีวิตประจำวันของชาวปกาเกอะญอที่ผลิตขึ้นเอง ส่วนใหญ่เป็นหัตถกรรม เช่น การจักสาน การทอผ้า การตีเหล็ก การแกะสลัก การปั้นดินเผา ดังนี้

• กระด้ง ทำจากไม่ไผ่ด้วยวิธีการผ่าไม้ไผ่ เหลาให้เป็นเส้นบางๆ ลักษณะเช่นเดียวกับตอก สานเป็นรูปวงกลม ทำขอบด้วยไม้ไผ่ ใช้สำหรับฝัดข้าว
• ครกกระเดื่อง ทำจากไม้เนื้อแข็ง ด้วยวิธีการเจาะท่อนไม้ให้เป็นรูวงกลมกว้างสำหรับทำเป็นตัวครก เจาะรูขนาดเล็กสำหรับทำเป็นตัวครอ อีกส่วนหนึ่งให้ตัดปลายสองข้างโค้งมนเป็นสาก ครกกระเดื่องใช้สำหรับตำข้าวเปลือก
• กระบุง ทำจากไม่ไผ่ด้วยวิธีการผ่าไม้ไผ่ เหลาให้เป็นเส้นบางๆ ลักษณะเช่นเดียวกับตอก สานขึ้นรูปเป็นสี่เหลี่ยมของโค้งมน ความสูงประมาณ 80 เซนติเมตร ใช้สำหรับเก็บข้าวสาร เมล็ดพันธุ์ หรือใช้สำหรับใส่เสื้อผ้าก็ได้
• ไห ทำจากไม้เนื้อแข็งด้วยวิธีการเจาะให้เป็นรูวงกลมกว้าง ใช้สำหรับนึ่งข้าวเหนียวหรือการทำขนม นึ่งถั่วเน่า นึ่งผลไม้
• ไม้พันผ้า ไม้กระทบ ไม้แยกด้าย ทำจากไม้เนื้อแข็ง ใช้สำหรับการทอผ้า
• แผ่นคาดหลัง ทำจากหนังสัตว์ ตัดความกว้างประมาณหนึ่งฝ่ามือ ความยาวประมาณครึ่งหนึ่งของรอบเอวผู้ที่จะใช้ เจาะรูสองข้างสำหรับคล้องเชือก ใช้สำหรับทอผ้า
• หม้อดิน ทำจากดินเหนียว โดยเฉพาะดินที่เป็นรังจอมปลวกจะมีความเหนียวและแข็งแรง ปั้นขึ้นรูปและน้ำไปเผา ใช้สำหรับใส่น้ำดื่ม
• กระบวย ทำมาจากกะลามะพร้าวแก่ ด้ามทำด้วยไม้เนื้อแข็ง ใช้สำหรับตักน้ำดื่ม
• มีด จอบ เสียม นิยมทำมาจากคันไถเก่าของรถไถนา และแหนบเก่าในรถยนต์ ด้วยวิธีการเผาให้ร้อน และตีขึ้นรูป ใช้งานได้หลากหลาย เช่น ขุด ตัด

อาหารและยารักษาโรค :

อาหารและยารักษาโรค

การผลิต และการเข้าถึงแหล่งอาหารของชาวปกาเกอะญอ ในอดีตหลายพื้นที่ มีสภาพป่ามีความอุดมสมบูรณ์ ทำให้ชาวบ้านสามารถพึ่งพาป่าได้ในทุกด้าน ทั้งที่อยู่อาศัย เครื่องนุ่งห่ม อาหารและยารักษาโรค โดยเฉพาะอาหารและยารักษาโรคที่ ชาวบ้านได้จากป่าบริเวณหมู่บ้าน ก่อนนั้นยังไม่มีการแบ่งประเภทป่าที่ชัดเจน และยังไม่มีกฎเกณฑ์ดังเช่นในปัจจุบัน การเก็บพืชผักป่าในอดีตจึงสามารถทำได้อย่างอิสระ แต่ในการเก็บหาอย่างอิสระของชาวบ้านนั้นก็จะมีความเคารพต่อเจ้าของสถานที่ที่ปกปักรักษาป่าผืนนั้น

ต่อมาเมื่อพื้นที่ป่าเริ่มเปลี่ยนแปลงไป จากการปลูกพืชเศรษฐกิจ ที่เข้ามาในชุมชนประกอบกับการจัดการที่เกิดขึ้นทั้งโดยชุมชนและรัฐที่ได้เข้ามาควบคุม ดูแลป่า โดยมีการแบ่งประเภทป่า มีกฎระเบียบข้อบังคับในการใช้ประโยชน์จากป่าอย่างชัดเจน ประกอบกับการกันพื้นที่ป่าเข้าอยู่ในเขตป่าสงวน และอุทยานแห่งชาติ ทำให้การเก็บหาพืชผักป่าและอาหารจากป่าของชาวบ้านเปลี่ยนแปลงไป พืชบางชนิดมีจำนวนเพิ่มขึ้นและคงเดิม ในขณะที่พืชบางชนิดลดลงและสูญหายไป พืชส่วนใหญ่ที่คงเดิมจะพบในป่าเต็งรัง และพืชที่พบมากขึ้นจะอยู่ในส่วนของป่าดิบเขา

จากการแบ่งเป็นยุคและประเภทป่าแสดงให้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงที่การใช้ประโยชน์ที่ดินของชาวบ้านตั้งแต่ยุคแรกจนกระทั่งยุคปัจจุบันล้วนมีความเกี่ยวข้องต่อการใช้ทรัพยากรป่าไม้ภายใต้วิถีการดำรงชีวิตที่เปลี่ยนแปลงไป

การใช้ประโยชน์จากป่าทางด้านพืชอาหาร ที่พบได้ตามแหล่งธรรมชาติ ได้แก่ เทือกเขา ป่าดง ทุ่งนา หนองน้ำ ลำธาร สวน หรือรอบๆ บ้าน พืชผักเหล่านี้จะมีตามฤดูกาล บางชนิดสามารถบริโภคได้ตลอดทั้งปี เรียกว่า “พืชผักป่า” เป็นสิ่งหนึ่งที่สะท้อนให้เห็นถึงวิถีของชาวปกาเกอะญอที่มีการพึ่งพาป่าอย่างชัดเจน (อัจจิมา, 2549) นอกจากนี้ ชาวบ้านยังใช้ประโยชน์ในพื้นที่ทำกินอย่างคุ้มค่าด้วยการปลูกพืชอาหารหลากหลายชนิด โดยในไร่แต่ละผืนจะปลูกพืชอาหารมากหรือน้อยขึ้นอยู่กับเมล็ดพันธุ์ที่แต่ละครอบครัวจะเก็บรักษาไว้ในแต่ละปี ไร่ข้าวจึงเป็นแหล่งอาหารหลักที่สำคัญ ส่วนการทำนา ชาวบ้านจะได้ข้าวในปริมาณที่มากกว่าการทำไร่แต่ไม่ได้พืชอาหารเหมือนการทำไร่ การหาเก็บหากินพืชผักต่างๆ จึงต้องอาศัยแหล่งธรรมชาติหรือปลูกไว้ในสวน และบริเวณรอบๆ บ้าน (สุดา และคณะ, 2560)

จากการสำรวจพืชที่ชาวกะเหรี่ยงใช้ประโยชน์ในหมู่บ้านอ่างกาน้อยและแม่กลางหลวง อำเภอจอมทอง จังหวัดเชียงใหม่ พบพืชที่ใช้เป็นอาหาร 49 ชนิด ส่วนใหญ่พบ ตามบริเวณบ้าน หมู่บ้าน พื้นที่การเกษตร และพื้นที่ป่าใกล้หมู่บ้าน

วิธีการหุงหาอาหารของชาวกะเหรี่ยงที่มีความสามารถในการใช้ผลผลิตจากป่าจัดเป็นภูมิปัญญาพื้นบ้านที่น่าสนใจ เช่น ข่าคม ช่อดอกอ่อนนำมาลวกเป็นผักจิ้มน้ำพริก ปิ้งขาว ใบอ่อนนำมาผัดหรือแกง ต้าง ดอกและผลนำมาแกง ตะไคร้ต้น ผลและใบใช้เป็นเครื่องเทศ พืชแต่ละชนิดที่กล่าวมาล้วนแล้วแต่เป็นพืชป่า แสดงว่าชาวกะเหรี่ยงเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีการปรับตัวให้เข้ากับสิ่งแวดล้อมสามารถนำพืชป่าที่มาใช้ประโยชน์ นอกจากนี้ภายในสวนครัวของชาวกะเหรี่ยงยังพบพืชหลากหลายชนิดที่สามารถนำมาใช้ประกอบอาหารในครัวเรือน เช่น ผักอีหลืน ผักไผ่ ทั้งสองชนิดนี้จัดเป็นเครื่องเทศที่ใช้อย่างเป็นประจำในครัวเรือนของชาวกะเหรี่ยง ผักดีด ใบนำมาแกง กุ๊กแดง ทุกส่วนของพืชชนิดนี้สามารถใช้ประโยชน์ได้ ช่อดอกอ่อน แกนของลำต้น สามารถนำมาลวกกินเป็นผัก หรือนำมาแกง ผลกินเป็นผลไม้ วิธีการใช้ส่วนใหญ่เป็นการถ่ายทอดมาจากบรรพบุรุษโดยการบอกเล่าสืบต่อกันมา (อรรถวุฒิ, 2544)

ส่วนการศึกษาการใช้ประโยชน์พืชอาหารป่าของชุมชนบ้านห้วยส้มป่อย ลุ่มน้ำแม่เตี๊ยะ อำเภอจอมทอง จังหวัดเชียงใหม่ พบว่า ชาวบ้านได้นำพืชผักป่านำมาทำเป็นอาหารจำนวนทั้งสิ้น 68 ชนิด ชาวบ้านจะรู้จักชื่อในภาษาปกาเกอะญอมากกว่าภาษาไทย หรือภาษาพื้นเมือง พืชที่ชาวบ้านเก็บหาจากแหล่งธรรมชาติในปัจจุบันนั้น แต่ละชนิดจะขึ้นตามฤดูกาลที่แตกต่างกันออกไปและ สามารถเก็บหาพืชผักป่าได้ตลอดทั้งปี เช่น กิ๊ลอส่า พบในป่าบริเวณรอบหมู่บ้าน โดยเฉพาะป่าอนุรักษ์โปร่แปรเดาะพบตามลำห้วย หน่อไม้และเห็ด พบในพื้นที่ของป่าอนุรักษ์ เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีพืชที่ขึ้นชื่อว่าเป็นพืชโดยเฉพาะของชาวปาเกอะญอ นั่นคือ ห่อสื่อนา เป็นพืชที่ชาวบ้านนิยมรับประทานเป็นอย่างมากเพราะมีรสชาติอร่อย นิยมนำมากินสดกับน้ำพริก ลักษณะต้นของห่อสื่อนานั้นเป็นเครือเลื้อยอยู่กับต้นไม้อื่นๆ ห่อสื่อนาขึ้นมากในป่าดงดิบ สามารถเก็บหาได้ในฤดูแล้ง ปัจจุบันพืชชนิดนี้หายากมากขึ้นเช่นเดียวกับพืชอาหารป่าอีกหลายชนิดที่เริ่มมีจำนวนน้อยลงและบางชนิดสูญหาย หรือ ทำให้การนำมาบริโภคในครัวเรือนลดลง พืชอาหารป่าที่ชาวบ้านนำมาบริโภคทั้ง 68 ชนิดนั้น ปัจจุบันเหลือพืชผักไม่กี่ชนิดที่ชาวบ้านนำมาบริโภค เช่น โป่แปรเดาะ (ผักกูด) สะเรียมดง เสอะแคโบว (ตะไคร้ดง) เป็นต้น การบริโภคพืชอาหารป่าของชาวบ้านถูกแทนที่ด้วยพืชผักที่หาซื้อมาจากตลาด ร้านค้า เช่น ผักกวางตุ้ง ผักกาดขาว ผักคะน้า เป็นต้น รวมถึงการปลูกเพื่อนำมาบริโภค เช่น หัวเผือก หัวมัน แตงกวา ฟักเขียว ฟักทอง ต้นอ่อนผักกาด เป็นต้น

ปัจจุบันการเพิ่มขึ้นของจำนวนประชากรทำให้การบริโภคเพิ่มมากขึ้น ประกอบกับการปลูกพืชเชิงเดี่ยวที่ใช้สารเคมีเกิดขึ้นจำนวนมาก ส่งผลให้พืชผักในธรรมชาติลดลง ซึ่งการเปลี่ยนเปลงข้างต้นส่งผลกระทบโดยตรงต่อความมั่นคงทางอาหาร (อัจจิมา, 2549) ทำให้ความมั่นคงทางอาหารเริ่มสั่นคลอน ของครัวเรือนกำลังจะวิกฤตเพราะเน้นผลิตเพื่อขายมากกว่าการบริโภค ป่าและธรรมชาติกำลังเป็นเป้าหมายในการบุกรุกและจับจองเพื่อเป็นฐานในการสร้างรายได้

จะเห็นได้ว่าสถานการณ์อาหารในปัจจุบันมีการเปลี่ยนแปลงไปจากอดีต พืชผักตามธรรมชาติที่เคยเก็บหาได้ภายในหมู่บ้านหรือรอบหมู่บ้านกลับหาได้ยากขึ้น เกิดจากสาเหตุการเปิดพื้นที่จับจองทำไร่ ทำสวน ทำนา ตามแหล่งอาหารธรรมชาติ การปลูกพืชเชิงเดี่ยว การขยายตัวของจำนวนประชากร การเปลี่ยนเปลงวิถีการบริโภค และการขาดกติกาการควบคุมการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติของผู้คนในชุมชน (สุดา และคณะ, 2560) ปัจจัยเหล่านี้เป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้พืชอาหารจากแหล่งธรรมชาติลดลง หรือหายไป (อัจจิมา, 2549)

ส่วนการปรุงและบริโภคอาหารในชีวิตประจำวันของชาวปกาเกอะญมีอัตลักษณ์ทั้งในด้านเครื่องปรุงและวิธีการประกอบอาหารเป็นของตนเอง มีวัฒนธรรมการกินที่มีความประณีต อาหารกระเหรี่ยงจะไม่มีรสหวานแตกต่างจากอาหารไทย เพราะคนกะเหรี่ยงไม่ใช้กะทิ ส่วนน้ำมันจะใส่ปริมาณน้อยในอาหารประเภทผัดอัตลักษณ์ที่โดเด่นของอาหารปกาเกอะญอจะนิยมใช้เครื่องหอมชนิดต่างๆ ได้แก่ หัวผักและใบผัก ชนิดต่างๆ ที่มีกลิ่นหอม เช่น หัวหอมเล็ก ใบผักชี ต้นหอม ดอกข่า ใบขิง ดอกโหระพา ใบกระเพรา ใบแมงลัก ดอกแมงลัก พืชผักกะเหรี่ยงถือเป็นเครื่องหอมดงมีมากกว่าหนึ่งร้อยชนิด บางชนิดไม่มีชื่อในภาษาไทย

อาหารประจำหลักของกะเหรี่ยง ส่วนใหญ่จะมีน้ำพริกกับแกง หรือน้ำพริกกับผัด กะเหรี่ยงจะไม่จัดแกงกับผัดไว้ด้วยกันโดยไม่มีน้ำพริก และอาหารที่จัดในสำรับในหนึ่งมื้อจะมีจำนวน 2 อย่างเท่านั้น เพื่อไม่ให้สิ้นเปลืองและการรับประทานอาหารรวมกันมื้อเดียวหลายอย่างจะทำให้เกิดอาการคลื่นไส้

ด้านรสชาดอาหารจะมีความแตกต่างจากอาหารไทย เนื่องจากอาหารไทยมีครบทุกรสชาด เช่น เปรี้ยว เค็ม หวานและมันส่วนอาหารกะเหรี่ยงจะมีเพียง 3 รส คือ เผ็ด เค็ม และเปรี้ยว และเน้นการใช้เครื่องหอม ใบไม้กลิ่นต่างๆ ในปริมาณมากกว่าอาหารไทย (วิมลพรรณ, 2535)

พืชแต่ละชนิดมีการบริโภคแตกต่างกันขึ้นอยู่กับการนำมาใช้ประโยชน์ ซึ่งแบ่งได้เป็น 5 ลักษณะ คือ 1) ผักสด 2) ผักต้ม 3) แกง 4) ยำ และ 5) ผัดผักต่างๆ รวมไปถึงส่วนต่างๆ ของพืชที่นำมาบริโภค เช่น ยอดอ่อน ก้าน ดอก ผล หรือ หน่อ เป็นต้น จากการสำรวจการนำส่วนต่างๆ ของพืชผักมาบริโภคของชาวบ้านห้วยส้มป่อย พบว่า มีการนำส่วนต่างๆ ของพืชมาบริโภคทั้งสิ้น 8 ส่วน ได้แก่ ใบอ่อน ยอดอ่อน ดอก ผล หน่อ แกนใน ปลี ก้าน และอื่นๆ เช่น รากและเกสร เป็นต้น โดยในแต่ละพืชอาหารได้นำมาบริโภคด้วยหลายวิธีการ เช่น ผักกูด (โปร่แปรเดาะ) ชาวบ้านนำมาบริโภคโดยนำมาแกง ผัด ลวก นอกนั้นเป็นพืชที่ชาวบ้านปลูกหรือหาซื้อจากตลาด และผักกูดยังสามารถกินสดได้เลย กิ๊ลอส่า (ดอกต้าง) นิยมนำมาบริโภคโดยการแกง หรือต้มจิ้มน้ำพริก ดอกต้างถือเป็นพืชอาการที่นำมาบริโภคเป็นจำนวนมาก และยังเป็นที่ต้องการของตลาดเป็นอย่างมากด้วยความที่สามารถบริโภคได้หลายส่วน โดยเฉพาะตัวดอกที่นิยมต้มจิ้มน้ำพริก พืชอาหารบางชนิดไม่เพียงแต่นำมาปรุงอาหารโดยตรงเพียงอย่างเดียว แต่ยังสามารถทำเป็นเครื่องปรุงได้ เช่น บริเบลาะเดาะ สามารถนำมาแกง ในช่วงเดือนเมษายนชาวบ้านจะนำมาใช้แทนมะนาว เนื่องจากมีรสเปรี้ยว

สำหรับการเก็บหาพืชอาหารป่าของปกาเกอะญอจะเก็บในปริมาณที่เพียงพอต่อการบริโภคในแต่ละครั้ง และจะแฝงไปด้วยวิธีการอนุรักษ์พืชอาหารชนิดนั้นเพื่อให้สามารถเก็บหาไปได้ในระยะยาว เช่น กลุ่มพืชอาหารที่นำยอดอ่อนและใบมาบริโภค ชาวบ้านจะเก็บเฉพาะยอดเพื่อให้ยอดแตกออกมาใหม่จะไม่เก็บทั้งต้น เพื่อที่จะให้คนต่อไปสามารถมาเก็บต่อได้ ในกลุ่มพืชอาหารประเภทเห็ดชาวบ้านจะเก็บเฉพาะดอกจะไม่ดึงทั้งรากของต้น จะเหลือรากไว้เพื่อให้เห็ดสามารถออกมาใหม่ได้ สำหรับประเภทหน่อไม้ชาวบ้านจะขุดหน่อลงไปไม่ลึก เพื่อที่จะให้หน่อนั้นสามารถแตกออกมาใหม่ได้ สำหรับกรณีของพืชอาหารที่นำแกนในมาบริโภคนั้น พืชจำพวกนี้เวลาเก็บจะต้องตัดต้นและกะเทาะเปลือกออก จึงจะได้ส่วนที่จะนำมาบริโภค จึงทำให้พืชอาหารประเภทนี้มีจำนวนน้อย และถ้าพืชอาหารนี้ขึ้นอยู่บริเวณใกล้หมู่บ้าน ชาวบ้านมักจะตัดเนื่องจากความสูงของต้นจะทำให้ฟ้าผ่าซึ่งชาวบ้านเกรงว่าจะเป็นอันตรายจึงต้องตัดและนำแกนในมาบริโภค เป็นต้น

ทั้งนี้ในแต่ละมื้อชาวบ้านนิยมรับประทานกับข้าวเพียงอย่างเดียว ส่วนใหญ่จะเป็นน้ำพริกหรือแกงที่ทำกันแบบง่ายๆ แต่อร่อยด้วยรสเค็มและเผ็ด ซึ่งจะทำให้รับประทานข้าวได้มาก บางมื้ออาจมีกับข้าว 2 อย่าง แต่ก็ไม่บ่อยนัก ประกอบด้วย น้ำพริกกับแกงที่มีรสเผ็ดน้อย ลักษณะอาหารแบบพื้นๆ ที่นิยมทำกันทุกครอบครัว ได้แก่ น้ำพริก แกงข้าวเบื้อ แกงข้าวคั่ว แกงน้ำเปล่า แกงน้ำน้อย ไกเอาะด่า แกงมีรสเปรี้ยว ผัด ต้มเค็ม หมก ฯลฯ (อัจจิมา, 2549) โดยเฉพาะน้ำพริกนั้นจะเป็นอาหารที่มีอยู่ในแทบทุกมื้อ เนื่องจากคนกะเหรี่ยงจะชอบอาหารที่มีรสเผ็ดร้อนจึงขาดไม่ได้ที่จะต้องมีพริกตำ หรือน้ำพริกในทุกมื้ออาหาร เป็นอาหารประจำบ้านและมีผักพื้นบ้านหลากหลายชนิดเป็นเครื่องเคียง ถึงแม้บางมื้อจะมีแกงเผ็ดแล้วแต่ก็ยังต้องมีพริกตำ หรือน้ำพริกเช่นเดิม พืชผักที่เอามากินมีทั้งกินสด นำไปต้ม นำไปลวก เอาไปทำแกง และผัด ผักแต่ละชนิดจะมีรสชาติที่แตกต่างกันไป และมีการทำอาหารที่หลากหลายทั้งอาหารคาวและขนมหวาน เป็นสูตรอาหารดั้งเดิมที่ทำกินมาตั้งแต่ปู่ย่าตายายจนถึงปัจจุบัน แต่อาจจะมีการปรับเปลี่ยนวัตถุดิบที่นำมาใช้บ้าง วิธีการทำอาหารของคนในชุมชนมีด้วยกันหลายรูปแบบ เช่น แกงเผ็ด ผัดเผ็ด ผัดจืด ต้มซดน้ำ ลวก นึ่ง ปิ้ง คั่ว ลนไฟ ทอด ฯลฯ รวมถึงวิธีการถนอมอาหารซึ่งอาหารทั้งหมดล้วนมีผักพื้นบ้านเป็นส่วนประกอบสำคัญ (สุดาและคณะ, 2560)

ข้อดีที่เห็นเด่นชัดในเรื่องการกินอาหารของชาวกะเหรี่ยง คือ คนกะเหรี่ยงส่วนใหญ่ไม่ใช้ยาฆ่าแมลงกับพืชผลที่เขากิน ยกเว้นพืชผลที่ปลูกขาย (เช่น กะหล่ำปลี) นอกจากนั้นผักที่กะเหรี่ยงกินส่วนใหญ่ยังมีอยู่เองตามธรรมชาติ เช่น ผักกูด บอน ผักชีฝรั่ง สะระแหน่ มะเขือพวง มะแว้ง ฯลฯ ผักเหล่านี้ปลอดภัยจากพิษทั้งหลาย อาหารที่กะเหรี่ยงกินจึงไม่น่าเป็นห่วงเรื่องยาฆ่าแมลงแบบที่คนเมืองใหญ่ๆ เขาห่วงกัน นอกจากนี้ยังคนกะเหรี่ยงมีความรู้ในการบริโภคอาหารบางชนิดที่ต้องระมัดระวังผลข้างเคียงหากกินผิด หรือมีความเชื่อ ภูมิปัญญาบางอย่างในการระมัดระวังการบริโภคเพื่อรักษาแหล่งอาหารไม่ให้สูญหายไว้หลายชนิด ตลอดจนการบริโภคพืชพรรณและสรรพสัตว์ตามธรรมชาติที่ไม่ค่อยพบเห็นทั่วไป อาทิ (สุริยา รัตนกุล, 2531)

เห็ด: กะเหรี่ยงทดลองว่าเห็ดชนิดใดกินได้หรือไม่ ด้วยการเอาข้าวสุกไปคลุกกับเห็ด ถ้าไม่มีสีออกมาจะกินได้ นอกจากนี้ก็สังเกตดูจากแมลง ถ้าแมลงกินได้คนก็กินได้ อย่างไรก็ดี ส่วนมากเขาจะกินเฉพาะเห็ดที่เขารู้แล้วว่าไม่เป็นอันตราย โดยการเอาเห็ดมาแกง: กะเหรี่ยงนิยมแกงเห็ดกับผัก โดยไม่ใส่เนื้อสัตว์เลย เขาทักทำแกงข้าวเบือ แกงข้าวคั่ว โดยใส่ถั่วเน่า และใส่เครื่องหอม เช่น ผักชี ต้นหอม ฯลฯ

สาหร่าย: แม้จะมีไม่มากนักตามแหล่งน้ำ แต่กะเหรี่ยงก็กินสาหร่ายชนิดที่เรียกว่า “ชฬะโก่ลู” การกินโดยวิธียำ โดยเอาสาหร่ายล้างน้ำให้สะอาด ยำสดๆ กับเนื้อปลาต้ม ใส่พริก เกลือ (หรือน้ำปลา) มะนาว และเครื่องหอมต่างๆ

ตะไคร่น้ำ: ยำกินได้เช่นเดียวกับสาหร่าย ตะไคร่ดังกล่าวนี้มีสีเขียวเข้มเป็นก้อนนุ่มๆ ที่อยู่ติดกับก้อนหิน เรียกกันว่า “เหล่อ หฆิ” (ขี้ไหลหิน) หรือเรียกว่า “ชฬะโก่ลู” ก็ได้

แมงดา: ไม่ค่อยมีใครกิน แต่ถ้ากินจะกินเปล่าๆ โดยคั่วหรือปิ้ง แล้วใส่เกลือนิดหน่อย และกินทั้งตัว บางคนก็ไม่กินเลยบอกว่าเหม็น

ตัวอ่อนของแมลงปอ: กะเหรี่ยงกินตัวอ่อนของแมลงปอซึ่งอยู่ในน้ำก่อนลอกคราบ เขาจะตักตัวอ่อนเหล่านี้มาจำนวนมากๆ แล้วเอามาต้มหรือทอดกินเป็นกับข้าว

ผึ้ง: กินทั้งรังและตัวอ่อน ยกเว้นผึ้งหลวงที่ไม่กินตัวอ่อน กินแต่น้ำผึ้งเพราะเขาถือได้ว่าเอาขี้ผึ้งของผึ้งหลวงไปทำเทียนบูชาพระแล้ว ถ้ากินลูกผึ้งชนิดนี้ก็จะบาป และจะทำให้ผึ้งหลวงสูญพันธุ์ แต่ผึ้งชนิดอื่นเขากินตัวอ่อนโดยต้มกิน

อย่างไรก็ดีปัจจุบันกะเหรี่ยงบางหมู่บ้านมีถนนติดต่อกับตัวเมือง ตัวอำเภอหรือตำบลได้ง่าย ของกินของใช้หลายๆ อย่างที่มีคุณภาพไม่ดีจึงเข้าไปถึงหมู่บ้านกะเหรี่ยง เช่น ขนมที่ผสมสีจัดจ้าน ซึ่งสีผสมอาหารแบบนี้มักมีสารที่เป็นอันตรายต่อร่างกาย อาหารบางอย่างใส่ในภาชนะที่ไม่น่าวางใจ เช่น ปลาร้าใส่ในปี๊บที่จะเป็นสนิมหากใช้ไปนานๆ เป็นต้น การรับเอาสิ่งของใดๆ เข้าไปในสังคมกะเหรี่ยงจึงควรได้รับการพิจารณาและระมัดระวังพอสมควรจึงจะเหมาะสม

เมนูอาหาร และวิธีการปรุง

ตัวอย่างเมนูอาหารในชีวิตประจำวันที่นิยมของชาวกะเหรี่ยง ได้แก่ (อัจจิมา. 2549, สุดาและคณะ. 2560)

1.เครื่องปรุงน้ำพริก มี 5 อย่างที่สำคัญ คือ

พริก นิยมใส่พริกขึ้นหนูหรือพริกป่าที่มีรสชาติเผ็ดมาก ไม่นิยมพริกชี้ฟ้าและจะต้องทำให้สุดด้วยการห่อใบตองแล้วต้อมหรือนึ่ง หรือคั่วจนสุก เกลือ นิยมเกลือเม็ด เกลือป่นก็ใช้ถ้ามี แต่ไม่นิยมน้ำปลา ถั่วหมัก เนื้อสัตว์ นิยมใช้ปลาหรือใช้เนื้อสัตว์อื่น เช่น นก หรือกระรอก เครื่องหอม ภาษากะเหรี่ยงเรียกว่า ต่าเนอมู ได้แก่ หัวผัก ใบผักชนิดต่างๆ ที่มีกลิ่นหอม กับข้าวกะเหรี่ยงนิยมใส่เครื่องหอม เช่น หัวหอมเล็ก ใบผักชี ต้นหอม ใบพระอินทร์ลืม น้ำพริกของกะเหรี่ยงมีรสเผ็ดมาก นิยมรับประทานกับผักนึ่งหรือผักต้ม กะเหรี่ยงไม่รับประทานผักดิบนอกจากมะเขือเปราะแก่ๆ เท่านั้น ถือว่าของดิบจะทำให้ท้องอืด แต่ในปัจจุบันนี้รับประทานผักดิบ ผลไม้ดิบได้เหมือนคนไทย

ตัวอย่าง

พริกตำใส่ปลาย่าง

สิ่งที่ต้องเตรียม: พริกแห้งหรือพริกสด, เอ่งเกลิ่งถี หรือหัวหอม, ปลาย่าง, เกลือ

วิธีทำ: นำพริกแห้งหรือพริกสดไปคั่วให้นิ่มและหอม เอ่งเกลิ่งถีเผา หรือหัวหอมเผาไฟให้พอไหม้เล็กน้อย นำพริกที่คั่วแล้วตำรวมกับเองเกลิ่งถีหรือหัวหอม ใส่เกลือเล็กน้อย แกะปลาย่างเอาแต่เนื้อลงไปตำรวมกับพริก ปรุงรสตามชอบ รับประทานได้

พริกตำใส่แตงเปรี้ยว

สิ่งที่ต้องเตรียม: พริก (แห้งหรือสด)ปลาย่าง (ถ้ามี)แตงเรี้ยว เอ่งเกลิ่งถี เกลือ

วิธีทำ: นำพริกไปคั่วให้นิ่ม แล้วนำไปตำรวมกับปลาย่างและเอ่งเกลิ่งถีเผา บีบแตงเปรี้ยวลงไป ปรุงรสด้วยเกลือ คนให้เข้ากัน รับประทานได้

พริกตำใส่ไส้ปลา (เซอเงซาถง ยาไคว)

สิ่งที่ต้องเตรียม: พริกสดหรือพริกแห้ง ตะไคร้ ข่า ไส้ปลา ใบผักชี

วิธีทำ: นำไส้ปลาเอาดีปลาออก แล้วล้างขี้ปลาออกให้สะอาด พริก ตะไคร้ ข่า ไปตำให้ละเอียด น้ำมันตั้งไปผัดพริกให้หอม ตามลงไปด้วยไส้ปลา ปรุงรสด้วยเกลือ ตั้งไฟสุกแล้ว ตามลงไปด้วยผักชีหั่นฝอย รับประทานได้

น้ำพริกมะเขือเทศ (ชะเงที่คะโดไวซา)

สิ่งที่ต้องเตรียม: มะเขือเทศ ปลาย่างแกะเอาแต่เนื้อ น้ำข้าว พริก ตะไคร้ หัวหอม เอ่งเกลิ่งถี กะปิ

วิธีทำ: พริก ตะไคร้ หัวหอม เอ่งเกลิ่งถี กะปิ ตำรวมกัน ตามด้วยปลาย่างตำรวมกัน นำพริกที่ตำเสร็จแล้วไปผัดให้หอม ใส่น้ำข้าวลงไป ปรุงรสตามชอบ ต้มให้เดือด ยกลงจากเตา รับประทานได้

2.อาหารประเภทแกง

แบ่งออกเป็น 7 ประเภท จะเรียกชื่อตามชนิดของเครื่องปรุงที่สำคัญ ได้แก่ แกงข้าวเบือ, แกงข้าวคั่ว, แกงน้ำเปล่า, แกงน้ำน้อย (โต่เว) ลักษณะคล้ายพะแนงของไทยแต่ไม่ใส่กะทิ แกงนี้เผ็ดมาก,แกงน้ำน้อยอีกประเภท เรียกว่า โดเบล แกงนี้ไม่เผ็ด, แกงรสเผ็ดชนิดหนึ่งนิยมทำด้วยข้าวโพด (โก่เอาะต่า) แกงประเภทนี้ไม่ใส่เครื่องน้ำพริก และ แกงรสเปรี้ยว (ต่าพอฉี่) นอกจากนี้ยังมีแกงอื่นๆ เช่น แกงบอน แกงน้ำเย็นหรือน้ำพริกใส่น้ำ และต่าเข่อซวี ซึ่งเป็นอาหารกึ่งผักลวก กินคู่กับอาหารอื่น

3.ผัด (แควะเอาะ)

ผัดของกะเหรี่ยงแตกต่างกับผัดของไทยมาก วิธีทำใส่น้ำพริกแกงในผัดด้วย คือ ใส่พริก เกลือ และหัวหอม โขลกรวมกันแล้วสาลงไปในผัด ชาวกะเกรี่ยงไม่นิยมผัดจืดประเภทผัดเนื้อหมูกับผักต่างๆ ใส่กระเทียมเจียวเหมือนคนไทย เพราะไม่มีรสเผ็ดและไม่มีเครื่องหอม รู้สึกว่าเหม็นคาว ผัดของชาวกะเหรี่ยงมีลักษณะเหมือนกับแกง ต่างกับแกงตรงที่ผัดไม่ได้ใส่น้ำ แต่ใส่น้ำมันเล็กน้อยกันติดก้นหม้อ หรือก้นกระทะบ้างเท่านั้น

เครื่องปรุงได้แก่ น้ำพริกที่จะใส่ในผัด เนื้อสัตว์ ผักและเครื่องหอม น้ำมันที่จะใช้ผัดนิยมใช้น้ำมันหมู

วิธีทำ การผัดจะผัดในกระทะหรือหม้อปากกว้าง โดยตั้งไฟใส่น้ำมันเพียงเล็กน้อย ใส่เนื้อสัตว์ที่หั่นเป็นชื้นเล็กๆ ลงผัดจนสุกใส่น้ำพริกที่โขลกไว้ผัดต่อพอมีกลิ่นหอมจึงใส่ผักที่ต้องการจะผัด ใส่น้ำเล็กน้อย แล้วใส่เครื่องหอม เช่น หัวหอมหั่น ผักชี ต้นหอม ดอกข่า ใบขิงหั่นฝอย ใบโหระพา ดอกโหระพา ใบกะเพรา ดอกกะเพรา เป็นเต้น

4.ต้มเค็ม (ลูเอาะ)

ในฤดูฝนที่หาปลาได้จำนวนมากๆ นิยมย่างแห้งเก็บไว้กินนานๆ ส่วนหนึ่ง อีกส่วนหนึ่งจะแบ่งทำต้มเค็มบ้าง

เครื่องปรุง เนื้อปลาหรือสัตว์น้ำอย่างอื่น เช่น กบ เขียด เป็นต้น น้ำ เกลือ พริก เครื่องหอม

วิธีทำ เตรียมเนื้อสัตว์ล้างให้สะอาดควักไส้และตัดหัวออก นำน้ำใส่หม้อพอสมควร ตั้งไฟเมื่อน้ำเดือดใส่เกลือ ใส่พริก พอน้ำเดือดอีกทีใส่เนื้อสัตว์ลงไป ต้มไฟขนาดกลาง ไม่ต้องคน เพราะจะทำให้มีกลิ่นคาว เมื่อรับประทานจึงใส่เครื่องหอม เช่น หัวหอมหั่น กระเทียมหั่น ต้นหอม ผักชี ฯลฯ

5.หมก (แหฌะเบอ)

แหฌะ แปลว่า สับละเอียด เบอ แปลว่า ปกปิดหรือหมก เป็นอาหารที่ทำด้วยเนื้อสัตว์ คือ เนื้อปลา อย่างใดอย่างหนึ่งที่สับละเอียด คลุกเครื่องที่หั่นละเอียด อาจใส่ไข่1 ฟอง เพื่อให้ผสมเข้ากันดีโรยเครื่องหอมห่อใบตองให้แน่นหมกไฟจนสุก

เครื่องปรุง : เนื้อปลาสับละเอียดเครื่องที่คลุกประกอบด้วย หัวหอมหั่นละเอียด เกลือ ใบมะกรูดหั่นฝอยผักที่ใส่ เช่น หยวกกล้วยสับละเอียด หัวปลีหั่นละเอียด ผักกาดหั่นเป็นชิ้นเล็กๆเครื่องหอมโรยหน้า

วิธีทำ : นำเนื้อปลาที่สับละเอียดแล้วคลุกกับเครื่อง นำผักที่หั่นละเอียดรองก้น นำปลาที่คลุกแล้ววางข้าวบนโรยเครื่องหอมข้างบนอีกที ห่อให้แน่น นำไปปิ้งไฟอ่อนหรือหมกขี้เถ้าร้อนๆ จนสุก

6.หลาม (ลุ)

เครื่องปรุง เนื้อปลา (มักใช้เนื้อปลา) เกลือ พริก เครื่องหอม

วิธีทำ : นำเนื้อสัตว์ผสมพริก เกลือ เครื่องหอม นำใส่กระบอกไม้ไผ่ไม่ปิดปากกระบอก จากนั้นนำไปวางผิงไฟพอสุดจนหอม มีรสอร่อย บางครั้งอาจมีเนื้อสัตว์หลายอย่างในกระบอก

7.ยำ

จะไม่มีรสเปรี้ยว เพราะชาวกะเหรี่ยงไม่ชอบรสเปรี้ยวแต่ชอบรสเผ็ดและรสเค็ม ใช้ผักสด เครื่องปรุง เกลือ พริก ถั่วเน่า เครื่องหอม ผักสด เช่น ใบบัวบก สาหร่าย ยอดหวาย หัวปลี ผักกาดดอง เลือกใช้อย่างใดอย่างหนึ่งตามที่หาได้

วิธีทำ : หั่นผักให้ละเอียดพักไว้ โขลกพริกกับเกลือแล้วคลุกกับผักที่หั่นไว้ นำถั่วเน่าคลุกให้ทั่ว โคลกกะเทียม หั่นสะระแหน่ ผักชีฝรั่งใส่ คลุกให้เข้ากัน

จากตัวอย่างข้างต้นจะพบว่า ส่วนประกอบของอาหารแต่ละประเภท ส่วนใหญ่จะต้องมีพืชผักเป็นส่วนประกอบ ด้วยความที่ชาวบ้านอยู่ใกล้ชิดกับทรัพยากรธรรมชาติจึงมีที่พึ่งพาด้านพืชอาหารที่ได้จากแหล่งธรรมชาติมาเป็นส่วนประกอบของอาหารในแต่ละมื้ออยู่ตลอดเวลา ซึ่งในปัจจุบันวิธีการนำมาบริโภคหรือปรุงอาหารของชาวบ้านนั้นไม่ได้เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมมากนัก แต่จะเปลี่ยนในเรื่องของส่วนประกอบในการปรุงอาหารมากกว่า กล่าวคือ ส่วนประกอบของอาหารในแต่ละมื้อจะกลายเป็นพืชผักที่ได้มาจากการซื้อ เช่น ต้นหอม ผักชี กวางตุ้ง หรือผักที่ปลูกเอง เช่น กะหล่ำปลี ยอดผักกาด ยอดคะน้า ถั่วลันเตา เป็นต้น และเครื่องปรุงจากที่เคยมีเพียงเกลือและพริกก็สามารถทำให้อาหารมื้อนั้นอร่อยได้ แต่ในปัจจุบันจำเป็นต้องใส่ผลปรุงรส น้ำปลา และซอสต่างๆ มากขึ้น สำหรับวิธีการนำมาบริโภคในปัจจุบันก็ยังคงลักษณะเดิมของชาวบ้านอยู่ มีการแกง การต้ม การผัด การยำ และอื่นๆ แต่ที่เปลี่ยนแปลงไปคือ ส่วนประกอบในการปรุงนั่นเอง

อาหารเฉพาะกรณี เฉพาะกลุ่ม เช่น คนป่วย ผู้คลอดบุตรหรือบุคคลพิเศษอื่นๆ

อาหารมีคุณประโยชน์ต่อร่างกาย มีสารอาหารที่ให้พลังงานอีกทั้งมีสรรพคุณทางยาในการรักษาโรคแต่ยังมีข้อห้าม ความเชื่อสำหรับกลุ่มคนบางกลุ่มที่ไม่ควรรับประทานอาหารบางอย่าง เช่น กลุ่มหญิงตั้งครรภ์ หลังคลอด แม่ลูกอ่อน กลุ่มคนที่มีคาถาอาคม ลงยนต์สักยา หรือกลุ่มคนเจ็บป่วย ดังนี้ (สุดาและคณะ, 2560)

กลุ่มหญิงตั้งครรภ์ หลังคลอด แม่ลูกอ่อน หมอตำแยกล่าวว่า เป็นกลุ่มที่ต้องระวังอาหารมากที่สุด หญิงที่รู้ตัวว่ากำลังท้องห้ามกินของมัน อาจทำให้เด็กอ้วน คลอดยาก ของมัน เช่น มันหมู มันไก่ รวมถึงหัวมันเทศ หัวเผือกซึ่งมีเมือกเหนียว ถ้ากินเข้าไปจะทำให้มีไขมันติดอยู่ตามสายรก สายสะดือ ทำให้คลอดยาก และเมื่อเด็กคลอดออกมาก็จะมีไขมันเหล่านี้ติดอยู่ตามตัวเด็กต้องล้างน้ำอุ่นจึงจะเกลี้ยง พืชที่ไม่ควรนำมาทำอาหาร เช่น งองไท่ดุ, ทะไลดงศา (เพกาหรือลิ้นฟ้า) ทั้งสดและดองฐ ไบ่ไข่ดุทั้งยอดและลูก, เข่อโผ (เห็ดโคน) เควซา, โจ่ปีทีหมึง, ถุลุไข้ซา เป็นต้น เพราะอาจทำให้ลูกแท้งได้ แต่ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับภูมิต้านทานของหญิงตั้งครรภ์เพราะบางคนกินแล้วไม่แท้งลูกก็มี แต่พืชที่ไม่ควรกินมากที่สุดคือ ง่องไท่ดุ เพราะมีลักษณะเป็นเถาวัลย์ที่เกาะแน่นกับต้นไม้มากกว่าพืชเถาวัลย์ชนิดอื่นอย่างงองชูน่าที่มีลักษณะเป็นไม้เลื้อยเกี่ยวตามต้นไม้ หากหญิงตั้งครรภ์กินงองไท่ดุ มีความเชื่อว่าอาจทำให้รกติดแน่น คลอดยาก ส่วนเนื้อสัตว์ที่คนท้องไม่ควรกิน เช่น หมูโทน, ขี้เพี้ยสะบ่า (ตัวมีขนาดเล็กกว่าเม่น) ขี้เพี้ยเม่น, ขี้เพี้ยเก้ง, ลูกอ๊อด, ตะพาบน้ำ, ยาเท่ง เชื่อว่ากินแล้วแท้งลูก

หลังจากคลอดลูกใหม่ๆ เป็นช่วงที่แม่มีเลือดออกมากที่สุด ต้องเอาหลังพิงไฟให้อุ่นๆ และเอาหินลนไฟอุ่นๆ ทับท้องในช่วง 7 วันหลังคลอด แม่ลูกอ่อนห้ามกินของมัน ของหวาน ของเหม็นคาว และของเหม็นไหม้ เช่น เนื้อปิ้งไฟจนได้กลิ่นไหม้ พืชที่ทำให้ท้องอืด เช่น กล้วย, มันสำปะหลัง, ฟักทอง, มันเทศ, ถั่ว, หน่อไม้ดอง, แหนม เป็นต้น มีความเชื่อว่าอาจมีทำให้แม่และลูกไม่สบาย และห้ามโดนฝน หลังจากสะดือลูกขาดหมดแล้วจะกินได้พอประมาณ พืชที่คนมีลูกอ่อนไม่ควรกิน เช่น ชะอม, งองชูน่าดุ, พริก, คะเซิ่งดุง, คะดีดุง, หงีโหว่ดุง ส่วนเนื้อสัตว์ที่คนมีลูกอ่อนไม่ควรกิน เช่น ปลาร้า, ปลาสวาย, ยาควิง, ปลาชะโด เชื่อว่า อาจทำให้ลูกแพ้อาหารจากแม่ได้ แต่ยังมีพืชและเนื้อสัตว์ที่คนมีลูกอ่อนบางคนกินไม่ได้ เช่น ผักมันหมู, ไก่ เชื่อว่า อาจทำให้ลูกแพ้อาหารจากแม่ได้เช่นกัน อย่างไรก็ตาม ถ้ารู้ว่าเด็กมีอาการแพ้อาการจากแม่ให้ฝนยาสมุนไพร ได้แก่ ซีคาถี, ฉนะถี, รองขะโซ่, เอ่งสะยิ, เจิกหละกุ่ง ให้ทั้งแม่และลูกดื่ม

กลุ่มคนมีคาถาอาคม ลงยันต์สักยา พืชผักที่กินไม่ได้ เช่น น้ำเต้า, มะขามป้อม, บวบงู เชื่อว่าทำให้ยาเสื่อมไม่มีฤทธิ์ในการคุ้มกันได้อีก รวมถึงมีข้อก้ามไม่ให้กินอาหารในงานศพ เชื่อว่าผีจะข่มได้ ห้ามลอดไม้ตากผ้า ห้ามมุดร้านที่ปลูกผักไม้เลื้อย เช่น น้ำเต้า เชื่อว่าเป็นเสนียด มีเรื่องเล่าว่าคนที่ตายไปแล้วแต่ใช้เวลาเผานาน หรือเผาไม่หมด เชื่อกันว่าลงยันต์สักยาเอาไว้ ต้องเอากิ่งมะขามป้อมมาเป็นไม้ฟืนจึงจะเผาไหมได้เป็นปกติ

กลุ่มคนเจ็บป่วย พืชผักที่ไม่ควรกิน เช่น สะเดา, งองชูน่า, พุเซ่ดุ (ชะอม) ผักทุกชนิดที่มีกลิ่นเหม็น กลิ่นฉุน เนื้อสัตว์ที่มีกลิ่นแรงไม่ควรกินเช่นกัน รวมถึงกลิ่นเหม็นไหม้ทุกชนิด เช่น กลิ่นเหม็นไหม้จากการเผาขยะ กลิ่นเหม็นไหม้จากการปิ้งเนื้อ ปิ้งปลา เป็นต้น เชื่อว่าทำให้มีอาการอักเสบ

รูปแบบการแปรรูปอาหาร

ชาวกะเหรี่ยงมีวิธีการถนอมรักษาอาหารน้อยวิธี คงเป็นเพราะเขาไม่มีทัศนคติในทางสะสมหรือแข่งขันกัน กับทั้งเป็นคนกินง่ายอยู่ง่าย มีอะไรก็กินอย่างนั้น เช่น ในช่วงฤดูแล้งซึ่งไม่มีพืชผักในไร่ เขาก็จะหาผักตามลำห้วยลำธารกิน บางทีถ้าไม่ค่อยมีผัก เขาก็ตำน้ำพริกกินกับข้าวอย่างเดียวโดยไม่มีผักจิ้มเลยก็ได้ อย่างไรก็ดีกะเหรี่ยงก็มีวิธีถนอมอาหารอยู่บ้างบางวิธี ซึ่งเป็นวิธีง่ายๆ ได้แก่ (สุริยา รัตนกุล, 2531) การถนอมรักษาเนื้อสัตว์ การหมักเกลือ การตากแห้ง การย่างแห้ง

เสื้อผ้าและการแต่งกาย :

เสื้อผ้าและการเเต่งกาย

ชาวปกาเกอะญอมีการแต่งกาย 2 รูปแบบ คือ การแต่งกายตามอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์ และการแต่งกายในชีวิตประจำวัน โดยมีรายละเอียด ดังนี้

1) การแต่งกายตามอัตลักษณ์ทางชาติพันธุ์

ผู้หญิง จะแต่งกายด้วยผ้าทอกี่เอวที่ทอด้วยตนเองคล้ายกับวิธีทอผ้าในชุมชนกะเหรี่ยงทั่วไป ลักษณะและลวดลายคล้ายกับชุมชนกะเหรี่ยงทั่วไปที่อยู่อาศัยในบริเวณพรมแดนไทย-พม่า ผู้หญิงที่ยังไม่ได้แต่งงาน จะสวมใส่ชุดคลุมยาวสีขาว เรียกว่า “เซว้า” จะใส่ตั้งแต่เด็กจนถึงวันแต่งงานจึงจะเปลี่ยนชุด สำหรับชุดของหญิงที่เข้าพิธีแต่งงานแล้วก็จะเปลี่ยนเป็นสวมเสื้อและนุ่งผ้าถุงเสื้อส่วนใหญ่จะมีพื้นสีเข้ม เช่น สีดำ สีคราม สีน้ำเงิน และตัวเสื้อมักจะทอลวดลายด้วยผ้าสีแดง สีชมพู และประดับตกแต่งไปด้วยลูกเดือย การประดิษฐ์ลวดลายและการใช้สีสันจะอยู่รอบตัว (นันทวัน อินทร์จันทร์, 2545)

ส่วนผู้หญิงที่แต่งงานแล้ว จะใส่สองท่อน ประกอบด้วยเสื้อแบบผ่าคอสวมหัว และผ้าถุง นิยมทอลายกี่หลายขวางเป็นริ้ว ๆ ช่วงลายจะสม่ำเสมอสลับกับลายมัดหมี่ฝ้ายเป็นการมัดด้ายเส้นพุ่งหรือเส้นยืนอยู่ตามแนวขวางของผืนผ้า ซึ่งลวดลายมัดหมี่ดั้งเดิมเป็นที่นิยมใช้กันจนถึงปัจจุบัน ภาษากะเหรี่ยงเรียกว่าลาย “ทีซีมู” สีผ้าซิ่นนั้นนิยมใช้สีแดง และสีส้ม แต่ในสมัยปัจจุบันนิยมใช้สีสันมากขึ้น เช่น สีม่วง สีเขียว (นันทวัน อินทร์จันทร์, 2545) อย่างไรก็ดี สำหรับหญิงสาวที่ไม่ได้แต่งงานจนกระทั่งอายุย่างเข้าวัยกลางคนหรือวัยชรา บางคนสามารถเปลี่ยนเสื้อผ้าให้เป็นแบบผู้หญิงที่แต่งงานแล้วได้

การแต่งกายของชาวกะเหรี่ยงภาคเหนือที่แตกต่างจากกะเหรี่ยงทั่วไป จะมีข้อห้ามไม่ให้ใส่เสื้อแขนยาวทับ หากอากาศเย็น จะมีเสื้อคลุมไหล่แขนยาวที่ตัดเย็บโดยใช้ผ้าสีต่าง ๆ ที่หาซื้อจากตลาดทั่วไป สำหรับทรงผม หญิงสาวที่ไม่ได้แต่งงานมักจะมัดผมปล่อยชาย แต่ถ้าเป็นหญิงสาวที่แต่งงานแล้ว จะเกล้าผมหรือม้วนผมเก็บบริเวณท้ายทอย เมื่อไปร่วมกิจกรรมทางศาสนามักจะใช้ดอกไม้ประดับมวยผมนอกจากนี้ หญิงสาวยังนิยมใช้ทานาคา ซึ่งทำจากรากไม้ที่นิยมใช้ในประเทศพม่า ทาหน้าเพื่อบำรุงรักษาผิว และตกแต่งให้ดูงดงาม

ผู้หญิงที่แต่งงานแล้วบางคนจนถึงผู้สูงอายุนิยมใช้ผ้าโพกศีรษะโพกเพื่อกันแดดในหน้าร้อนและให้ความอบอุ่นในหน้าหนาว ทำให้ผมไม่สกปรก จะเป็นผ้าสี่เหลี่ยมสีขาวตรงขอบผ้าจะถักด้วยด้ายสีสันหลากหลาย ปล่อยเป็นพู่ห้อยลงมาปัจจุบันใช้ผ้าขนหนูมาโพก เพราะสะดวกและหาซื้อได้ง่าย อย่างไรก็ตามในการแต่งกายของหญิงชาวกะเหรี่ยง จะมีความเชื่อ ดังนี้

1.ผู้หญิงที่แต่งงานแล้ว เจ้าสาวจะต้องมอบชุดขาวให้คนอื่นทั้งหมด เพราะไม่ต้องใช้แล้ว แต่จะให้น้องสาวซึ่งอาศัยอยู่ในบ้านหลังเดียงกันไม่ได้เช่นกัน เพราะเชื่อว่าจะทำให้น้องไม่ได้แต่งงาน

2.ผู้หญิงโสดจะไม่สามารถสวมใส่ชุดของหญิงที่แต่งงานแล้วได้ เนื่องจากมีความเชื่อว่าจะทำให้ไม่ได้แต่งงาน หรือมีลูกโดยที่ยังไม่ได้แต่งงาน หรืออาจทำให้เป็นบ้าได้

3.ผู้หญิงที่แต่งงานแล้วไม่สามารถกลับไปสวมใส่ชุดขาวได้อีก เพราะเป็นการดูถูกความบริสุทธิ์ของหญิงสาว

4.เสื้อของหญิงที่แต่งงานแล้วจะต้องปักลูกเดือย เพราะเชื่อว่าสามารถกันผีได้ ลายปักของลูกเดือยมีการแทนสัญลักษณ์ การปักลูกเดือยนำมาเรียงกันสองเม็ด หมายถึง รองเท้าสุนัข และปักไขว้ด้วยด้ายสีแดงเป็นรัศมี หมายถึง พระอาทิตย์

5.เสื้อของหญิงที่แต่งงานแล้ว จะต้องมีลายปัก หากไม่มีจะทำให้ไม่สามารถมีลูกได้ตามความเชื่อของชาวปกาเกอะญอ

6.การอยู่ไฟหลังคลอดลูก จะเอากระบุงใส่ฟืนที่เรียกว่า “เส่กวะ” มาวางไว้ใกล้กับประตูบ้าน แล้วเอาเสื้อที่ติดลายลูกเดือยมาวางบนปากกระบุง เพื่อป้องกันไม่ให้ผีมาทำร้ายเด็ก เพราะเชื่อว่าเมื่อผีมาถึงจะต้องนับลูกเดือย นับลายเสื้อและลายของกระบุง จนมึนงงและตาลายไม่สามารถเข้าถึงตัวเด็กได้ (บ้านจอมยุทธ,)

ส่วนการแต่งกายของผู้ชายในชีวิตประจำวัน กำหนดให้เป็นเสื้อที่ผ่าหน้า ห้ามใส่เสื้อยืดหรือที่ต้องสวมหัว และนุ่งโสร่งที่เป็นผ้าผืนไม่เย็บปลายติดกัน เมื่อมีพิธีกรรมในสำนักฤาษีหรือบ้านผู้นำศาสนาที่เรียกว่า “บูโข่” จะสวมใส่ชุดเสื้อคลุมสีขาวขอบแดง ในกรณีที่ไม่ได้เตรียมชุดคลุมสีขาวต้องเข้าไปพบกับฤาษีหรือร่วมพิธี จะใช้วิธีถอดเสื้อ ลักษณะที่โดดเด่นแตกต่างจากคนกะเหรี่ยงทั่วไปที่ไม่ใช่ตะละกู่ คือ การไว้มวยผมข้างหน้า เมื่อเด็กเริ่มเข้าวัยหนุ่มจะเริ่มไว้ผมยาว บำรุงให้ดำขลับด้วยน้ำมันมะพร้าว เมื่อยาวพอก็รวบเป็นมวยข้างหน้า อาจประดับด้วยดอกไม้หรือใบไม้ และใช้ผ้าโพกหรือพันที่มีสีสันและลวดลายสวยงาม

2) การแต่งกายในชีวิตประจำวัน

ปัจจุบันการแต่งกายของชาวกะเหรี่ยงได้เปลี่ยนแปลงไปจากอดีต ทั้งด้านวัสดุ เครื่องทอและลวดลาย รูปทรงและสีดังรายละเอียดต่อไปนี้

2.1) วัสดุ การทอผ้าของชาวกะเหรี่ยงจะใช้เส้นด้ายที่ทำจากฝ้าย ในอดีตปลูกในไร่ข้าว หลังจากเก็บเกี่ยวข้าวประมาณเดือนตุลาคมถึงเดือนธันวาคม จะเก็บปุยฝ้ายได้

หากหว่านเมล็ดช้า จะสามารถเก็บได้ตั้งแต่ช่วงเดือนธันวาคมถึงเดือนมีนาคมในปีต่อไป เนื่องจากฝ้ายมีหลากหลายสายพันธุ์ ทำให้สีของด้ายจะมีหลายสี เมื่อได้ปุยฝ้าย ขั้นตอนต่อไปจะต้องเอาเมล็ดฝ้ายออก แล้วนำไปปั่นให้เป็นเส้นด้าย จากนั้นนำไปย้อมสี ในอดีตส่วนใหญ่จะย้อมสีด้วยวัสดุตามธรรมชาติ เป็นเปลือกไม้ ดอกไม้ ใบไม้หรือรากไม้ แล้วนำด้ายที่ย้อมสีทำให้ด้ายจากเส้นเป็นกลุ่ม ภาษากะเหรี่ยงเรียกว่า “จอร์กอเดย์”

ปัจจุบันชาวกะเหรี่ยงทำไร่น้อยลงจากการขาดแคลนแรงงาน ประกอบกับการหันไปปลูกพืชเศรษฐกิจเพิ่มมากขึ้น ทำให้การปลูกฝ้ายและปั่นฝ้ายลดจำนวนลง ต่อมาเมื่อการคมนาคมขนส่งเริ่มสะดวกขึ้น ชาวกะเหรี่ยงจึงหันไปนิยมใช้ด้ายที่ผลิตจากโรงงานซึ่งเป็นด้านโทเลที่ราคาไม่แพง มีสีสดใสมากกว่าสีที่ย้อมตามธรรมชาติ สามารถลดระยะเวลาในการปั่นด้ายหรือย้อมสี ชาวบ้านจึงนิยมซื้อด้านสีจากโรงงานมาทอใช้ภายในครัวเรือนและทอเพื่อจำหน่าย

อย่างไรก็ตามแม้ว่าการย้อมสีธรรมชาติ จะใช้ระยะเวลาค่อนข้างมาก และมีสีสันไม่สดใสมากนัก แต่สีธรรมชาติมีจุดเด่นเรื่องโทนสีที่มีความหลากหลายเป็นที่นิยมของชนชั้นกลางในเมือง ที่เน้นมีแนวคิดการใช้วัสดุธรรมชาติ การอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม ทำให้ในช่วงเวลาสองถึงสามทศวรรษที่ผ่านมา เริ่มมีการฟื้นฟูการย้อมสีธรรมชาติ โดยทั้งหน่วยงานของรัฐและองค์กรเอกชนมีการส่งเสริมให้ชาวบ้านที่เชี่ยวชาญทำการฝึกอบรม

2.2) เครื่องทอลวดลาย การทอผ้าของชาวกะเหรี่ยงในประเทศพม่า จะใช้กี่ขนาดใหญ่ หรือเครื่องจักรในโรงงานขนาดเล็กที่เกิดขึ้นมายาวนาน ด้วยเหตุด้านจำนวนประชากรที่เพิ่มขึ้นหลายล้านคน ทำให้ความต้องการผ้าทอลายกะเหรี่ยงมีมากขึ้น ประกอบกับชาวกะเหรี่ยงจำนวนมากไม่ได้มีอาชีพการเกษตร

สำหรับชาวกะเหรี่ยงในประเทศไทย ยังนิยมที่จะทอผ้าเองด้วยเครื่องทอผ้าที่เรียกว่า กี่เอว โดยผู้ทอนั่งอยู่กับพื้น และมีแผ่นหนังหรือแผ่นผ้ารั้งเอว โดยมีเชือกผูกติดกับไม้รั้งผ้าทอ จึงเรียกว่า “กี่เอว” ซึ่งเหมาะสมกับสภาพการทอผ้าที่สามารถทำได้ใต้ถุนบ้าน หรือบริเวณอื่นๆ ภายในบ้าน ผ้าทอจะมีขนาดความกว้างที่จำกัดประมาณ 20-23 นิ้ว ความยาว 4 เมตร

2.3) รูปทรงและสี ปัจจุบันการสวมใส่เสื้อของชาวกะเหรี่ยงมีการเปลี่ยนแปลงจากเดิมหญิงสาวที่ยังไม่ได้แต่งงานมักจะใส่ผ้าทอทรงกระบอก สีขาว ยาว แต่ปัจจุบันหญิงสาวนิยมสวมใส่เสื้อ 2 รูปแบบ คือ 3.1) แบบทรงกระบอกยาว และ 3.2) แบบทรงกระบอกสั้น ลักษณะคล้ายกับเสื้อของผู้หญิงที่แต่งงานแล้ว แต่จะต่างตรงลวดลายและจะไม่มีการปักลูกเดือย รวมทั้งมีการเปลี่ยนแปลงด้านสีที่สามารถสวมใส่ได้แทบจะทุกสี ทั้งสีชมพู สีฟ้า สีเขียว สีเหลือง สีขาว ฯลฯ ปัจจุบันผ้าทอกะเหรี่ยง เมื่อทอผ้าได้เป็นผืนแล้ว สามารถนำไปตัดเย็บเป็นผลิตภัณฑ์ที่หลากหลาย เช่น เสื้อ กางเกง กระเป๋า ที่รองจาน ผ้าพันคอ เพื่อส่งขายยังตลาด

โครงสร้างทางสังคม :

โครงสร้างทางสังคม

ชาวกะเหรี่ยง โดยเฉพาะกะเหรี่ยงสะกอร์และกะเหรี่ยงโปนั้น จะนับระบบเครือญาติจากฝ่ายหญิงเช่นเดียวกันกับการนับถือผีบรรพบุรุษครอบครัวกะเหรี่ยงมีทั้งที่เป็นแบบครอบครัวเดี่ยว และครอบครัวขยาย ปัจจุบันครอบครัวขยายพบเห็นได้น้อยลง

ลักษณะโครงสร้างครอบครัวของชาวกะเหรี่ยง ประกอบด้วย พ่อ-แม่ ลูก ในกรณีที่เป็นครอบครัวขยาย โดยทั่วไปจะเป็นพ่อแม่ของฝ่ายหญิง เนื่องจากการนับถือผีบุรุษฝ่ายผู้หญิง อาจเป็นการย้ายเข้าไปอยู่ร่วมกับพ่อแม่ของฝ่ายหญิงหรืออาจให้พ่อแม่ของฝ่ายหญิงย้ายมาอยู่ด้วยในบ้านหลังใหม่

โครงสร้างสังคมของชาวปกาเกอะญอ ประกอบด้วย การสืบผีบรรพบุรุษ และสายตระกูล การปกครองและการจัดการชุมชน และบุคคลสำคัญในกลุ่มชาติพันธุ์โดยมีรายละเอียดดังนี้

การสืบผีบรรพบุรุษ และสายตระกูล

สังคมกะเหรี่ยงเป็นสังคมนับถือญาติฝ่ายแม่ เมื่อแต่งงานแล้วฝ่ายชายจึงต้องไปอยู่บ้านฝ่ายหญิง การออกจากบ้านฝ่ายหญิงและสร้างบ้านหลังใหม่ของตนเองมักจะกระทำหลังจากที่น้องของฝ่ายหญิงแต่งงาน สำหรับบุตรสาวคนสุดท้อง จะต้องอยู่กับพ่อแม่ตลอดไปแม้จะแต่งงานแล้วก็ตาม เพราะมีหน้าที่เลี้ยงดูตอบแทนบุญคุณพ่อแม่ ดังนั้น ลูกสาวคนสุดท้องจึงได้รับมรดก เช่น ที่นาและวัวควายมากกว่าพี่น้อง ซึ่งเป็นธรรมเนียมที่ครอบครัวชาวกะเหรี่ยงรับรู้และเข้าใจกันดี ปัจจุบัน รูปแบบมรดกอาจเปลี่ยนแปลงไปจากที่นาและวัวควายเป็น “บ้าน” ที่พ่อแม่อาศัยอยู่ เนื่องจากมรดกรูปแบบเดิมอาจไม่มีหลงเหลืออยู่หรือมีจำนวนน้อย พ่อแม่จึงต้องแบ่งให้ลูกได้รับทุกคน แต่อาจได้รับแตกต่างกัน ลูกสาวคนสุดท้องมักจะได้เป็น “บ้าน” ของพ่อแม่ (ประวิตร โพธิอาศน์, 2527)

การแต่งงานของชาวกะเหรี่ยง แม้จะนับถือผีตระกูลหรือการนับเชื้อสายทางฝ่ายหญิง แต่ในมิติการเลี้ยงดูบุพการี รวมทั้งหน้าที่ในการเลี้ยงดู อบรมบุตรหลานจะมีความเสมอภาคกันทั้งฝ่ายชายและฝ่ายหญิง การที่พ่อแม่ของทั้งฝ่ายชายและฝ่ายหญิงให้การช่วยเหลืออบรมบุตรหลาน ทำให้เด็กและเยาวชนมีโอกาสเรียนรู้สิ่งต่างๆ จากผู้อาวุโสได้มากขึ้น การจะตัดสินใจในด้านต่างๆ ของสังคมกะเหรี่ยงจึงต้องปรึกษาหารือและขอความเห็นจากผู้อาวุโสให้เป็นผู้ตัดสินใจเป็นหลัก

การปกครองและการจัดการชุมชน การปกครองหรือการจัดการชุมชนในสังคมของกะเหรี่ยงนั้น มีวิถีการปกครองที่ผูกพันกับระบบความเชื่อต่อสิ่งเหนือธรรมชาติ ในเรื่อง “เจ้าที่เจ้าทาง” ที่เกี่ยวข้องกับผี สิ่งศักดิ์สิทธิ์ ที่ดลบันดาลได้ทั้งคุณและโทษให้กับผู้ที่เคารพปฏิบัติตามและที่ไม่ปฏิบัติตาม กลุ่มคนที่มีบทบาทสำคัญในการสืบทอดความเชื่อต่างๆ จึงมักเป็นกลุ่มผู้อาวุโสที่ได้รับการเคารพนับถือในแต่ละด้าน เช่น ด้านพิธีกรรมความเชื่อด้านสุขภาพและการรักษาโรค โดยการจับกระดูกและเส้นประสาท หมอตำแย ด้านทรัพยากรธรรมชาติ เป็นต้น

ลักษณะการอยู่อาศัยของชุมชนกะเหรี่ยง ส่วนใหญ่มักอยู่รวมกันเป็นเป็นกลุ่มชาติพันธุ์เดียวกันทั้งหมด มีเพียงส่วนน้อยเท่านั้นที่อาศัยอยู่รวมกันกับกลุ่มชาติพันธุ์อื่นๆ ชุมชนกะเหรี่ยงในแต่ละพื้นที่จึงมีลักษณะการจัดการชุมชนที่แฝงไปด้วยความเชื่อของกลุ่มชาติพันธุ์ปรากฏอยู่อย่างเข้มข้น โดยเฉพาะการปกครองโดยใช้ผู้นำตามจารีต หรือ “ฮี่โข่” เนื่องจากในอดีตนั้นหมู่บ้านของกะเหรี่ยงทั่วไป มักเป็นเพียงหมู่บ้านขนาดเล็กมีจำนวนครัวเรือนและประชากรไม่มากนัก ในแต่ละหมู่บ้านจะมี“ฮี่โข่”ที่เป็นผู้ชาย ทำหน้าที่เป็นผู้นำหมู่บ้าน ตำแหน่งฮี่โข่จะสืบทอดจากตระกูล ผู้ที่ได้สืบทอดตำแหน่งฮี่โข่นี้มักจะเป็นผู้ที่อยู่ในธรรมเนียมปฏิบัติของชาวกะเหรี่ยงและเป็นผู้อาวุโสที่ได้รับความเคารพนับถือในชุมชนนั้น

ฮี่โข่ จะเป็นผู้ที่สืบทอดคติ ความเชื่อ และพิธีกรรมต่างๆ ที่ต้องปฏิบัติตามวาระและโอกาสตามเหตุจำเป็น เช่น พิธีไหว้ผีประจำปีพิธีขึ้นปีใหม่ พิธีกินข้าวใหม่ พิธีกรรมเหล่านี้มีขึ้นเป็นประจำทุกปี เพื่อบอกกล่าวขอความคุ้มครองให้ทุกคนในหมู่บ้านอยู่เย็นเป็นสุขรวมทั้งเป็นการขอบคุณสิ่งศักดิ์ที่ดลบันดาลให้ชีวิตปกติสุข ได้รับผลผลิตในไร่นาอุดมสมบูรณ์

นอกจากเรื่องของพิธีกรรมความเชื่อแล้ว ฮี่โข่ ยังมีหน้าที่ในการตัดสิน ชี้นำ และชี้ขาด เมื่อมีการกระทำที่ไม่ควรหรือเกิดความไม่ปกติสุข ฮี่โข่จะต้องปรึกษาหารือร่วมกันกับผู้อาวุโสในหมู่บ้าน เช่น การขโมยวัว-ควาย เกิดขึ้นในหมู่บ้าน อฮี่โข่จะต้องเรียกลูกบ้านมาสอบถามเพื่อหาผู้ขโมยและให้บทลงโทษ ชดใช้ หรืออาจให้คำตักเตือน ในกรณีที่เป็นการกระทำซึ่งขัดกับศีลธรรม ผิดจารีตอย่างรุนแรง เช่น “การผิดลูกผิดเมีย” ฮี่โข่และผู้อาวุโสจะขับไล่ผู้กระทำผิดทั้งคู่ออกจากหมู่บ้านและทำพิธีกรรมปัดเป่าหมู่บ้านเพื่อไม่ให้เกิดเหตุร้ายต่อสมาชิกชุมชน สัตว์เลี้ยงและผลผลิตในไร่นา

ปัจจุบัน หมู่บ้านกะเหรี่ยงส่วนใหญ่มีตำแหน่งผู้นำที่เป็นทางการหรือผู้ใหญ่บ้านเข้ามาแทนที่ประกอบกับลูกชายไม่รับการสืบทอดตำแหน่งฮี่โข่ จึงทำให้ตำแหน่งดังกล่าวไม่มีอีกต่อไป อย่างไรก็ดี กลุ่มผู้อาวุโสหรือ “ผู้เฒ่าผู้แก่” ยังคงมีบทบาทสำคัญและได้รับความเคารพจากสมาชิกชุมชน ดังเช่น ในสถานการณ์การแพร่ระบาดของเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 ชุมชนกะเหรี่ยงในอำเภอแม่แจ่มได้ให้ลูกชายทุกคน “ดำหัว” ผู้เป็นแม่ เพราะเชื่อว่าเป็น “ปีแรง” หมายความว่า หากเกิดเหตุใดๆ จะเป็นเหตุที่รุนแรง ดังนั้น เพื่อไม่ให้เกิดเหตุร้ายแรงต่อสมาชิกครอบครัวของตนเอง ลูกที่เป็นผู้ชายทุกคนจึงต้องดำหัวผู้เป็นแม่ภายในปีดังกล่าว ปรากฎการณ์ดังกล่าวสะท้อนว่าผู้เฒ่าผู้แก่ยังคงมีความสำคัญต่อ สังคมกะเหรี่ยงทั้งในสถานการณ์ปกติและสถานการณ์วิกฤติ

บุคคลสำคัญในกลุ่มชาติพันธุ์

บุคคลสำคัญในชุมชนกะเหรี่ยงสะกอร์ (ประวิตร โพธิอาศน์ ) มีดังนี้

1. ผู้นำตามประเพณี ได้แก่

1.1 หัวหน้าตามประเพณี หรือ (ฮี โข่) (ฮี คือ หมู่บ้าน, โข่ คือ หัว) ฮี โข่ เป็นตำแหน่งที่มีการสืบทอดทางฝ่ายชาย จากพ่อสู่ลูกชาย มีหน้าที่ในการประกอบพิธีกรรมเลี้ยงผีเจ้าที่เจ้าทาง ผีเจ้าที่เจ้าทาง หรือ ฮี กจ่า (ฮี คือ หมู่บ้าน, กว่า คือ เจ้าของ) เป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหนือธรรมชาติที่จะทำหน้าที่ปกปักรักษา ดูแลคุ้มครองดูแลให้ชาวบ้านที่ประพฤติตนดี อยู่ในครรลองของประเพณีอยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุข โดยการประกอบพิธีเลี้ยงผีเจ้าที่เจ้าทางจะทำปีละ 2 ครั้ง

1.2 หัวหน้าหญิงแม่เรือน หมายถึง ยาย หรือ ยายทวด เป็นตำแหน่งที่อาจไม่มีแบบทางการ เนื่องจากสังคมกะเหรี่ยงจะมีการสืบสายตระกูลมาจากฝ่ายแม่ หรือฝ่ายหญิง
มีการนับถือผีฝ่ายแม่ ยายหรือยายทวดจึงมีหน้าที่เลี้ยงผีหรือทำบุญให้แก่วิญญาณบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้ว เรียกว่า มา-แฆ ทั้งนี้เพื่อเป็นการขอให้วิญญาณบรรพบุรุษช่วยคุ้มครองดูแลสมาชิกในครับครัว ให้อยู่เย็นเป็นสุข ไม่มีโรคภัยใดๆ

1.3 ผู้อาวุโสสังคมกะเหรี่ยงจะให้ความสำคัญและให้การเคารพนับถือผู้อาวุโสโดย ซึ่งเป็นผู้ที่มีความประพฤติและวางตัวอยู่ในกรอบที่ถูกต้องตามประเพณีวัฒนธรรม

2. ผู้นำทางการ ได้แก่ ผู้ใหญ่บ้านและผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน มักได้รับการยอมรับจากชาวบ้านและลูกบ้าน ผู้ใหญ่บ้านและผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน จะมีหน้าที่ในการไปเข้าร่วมประชุมกำนันผู้ใหญ่บ้าน เป็นประจำทุกเดือนและนำข่าวสารมาประชาสัมพันธ์ให้ชาวบ้านได้ทราบ และมีหน้าที่ในการต้อนรับแขกที่เข้ามาในหมู่บ้าน เช่น เจ้าหน้าที่ของรัฐ ผู้คน หรือนักพัฒนาจากโครงการต่างๆ เป็นต้น นอกจากนี้ ในชุมชนกะเหรี่ยงยังมีผู้นำที่เข้าไปมีบทบาทในระดับท้องถิ่น เช่น องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท.) ระดับจังหวัด เช่น สภาองค์กรบริหารส่วนจังหวัดและระดับประเทศ เช่น สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร หรือแม้กระทั่งคนกะเหรี่ยงที่ได้ทำงานในหน่วยงานภาครัฐ เช่น ครู พยาบาล ตำรวจ ทหาร เป็นอีกกลุ่มที่มักได้รับการยอมรับนับถือในสังคมของคนกะเหรี่ยง บุคคลเหล่านี้ได้เข้ามามีบทบาทอย่างสำคัญในชุมชนในการผลักดันให้เกิดการพัฒนาชุมชนและสังคม

3. ผู้นำอื่นๆ เมื่อคนกะเหรี่ยงได้เปลี่ยนมานับถือศาสนา ทั้งศาสนาพุทธ คริสต์ แทนที่การนับถือผี ส่งผลให้เกิดผู้นำทางศาสนาเพื่อประกอบพิธีกรรมเช่น ตำแหน่งศิษยาภิบาล ในศาสนาคริสต์ ที่มีหน้าที่ในการนำชาวบ้านประกอบกิจกรรมทางศาสนา ในด้านการเข้าโบสถ์ การสวด (ประวิตร โพธิอาศน์, 2538: 34-38)

ศาสนาและความเชื่อ :

พุทธ, คริสต์, จักรวาลวิทยา

ระบบความเชื่อ ประเพณี และพิธีกรรม

จักรวาลวิทยาหรือระบบความเชื่อดั้งเดิมของชาวกะเหรี่ยง เชื่อว่า สิ่งศักดิ์สิทธิ์แบ่งออกเป็นสามประเภท ประเภทแรก สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่อยู่ในตำนานการสร้างโลก การกำหนดชะตากรรมของคน รวมทั้งเป็นผู้ที่ทำให้เกิดสังคมและวัฒนธรรมกะเหรี่ยง สิ่งศักดิ์สิทธิ์ประเภทนี้ไม่ได้มีพิธีกรรมอะไรที่เกี่ยวข้องมากนัก แต่จะปรากฏในเพลงธา ที่ใช้อ้างอิงเพื่ออธิบายความเป็นมาของชีวิตและวัฒนธรรมของชาวกะเหรี่ยง ประเภทที่สอง สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่อยู่ในธรรมชาติ เป็นผู้ปกปักษ์รักษา แผ่นดิน แม่น้ำ ป่าไม้ ลำธาร ฯลฯ จะมีพิธีกรรมการบูชาทั้งในระดับหมู่บ้าน เขตพื้นที่ต้นน้ำ ในไร่ นา สวน เหมืองฝาย ฯลฯ ประเภทที่สามผีหรือวิญญาณของบรรพบุรุษ จะมีพิธีกรรมการบูชา เพื่อขอพรให้ปกปักษ์รักษาลูกหลานและประเภทที่สี่ ภูติ ผี วิญญาณที่มักจะกระทำต่อผู้คน

สำหรับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ประเภทแรกที่มีความสำคัญต่อชาวปกาเกอะญอ คือ “ยวา” ถือเป็นพระเจ้าสูงสุดที่สร้างมนุษย์และสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ในตำนานที่สำคัญของกะเหรี่ยงที่แสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์ระหว่างยวากับชาวกะเหรี่ยง อันเป็นพื้นฐานสำคัญในการสร้างตัวตนของกะเหรี่ยง

สิ่งศักดิ์สิทธิ์อีกตนหนึ่งที่กล่าวถึงในตำนานและปรากฏในพิธีกรรมโดยเฉพาะอย่างยิ่งพิธีงานศพ คือ โคเส่ หรือเจ้าแห่งความตายในงานของมาร์แชลที่บรรยายชีวิตและวัฒนธรรมของกะเหรี่ยงในพม่า (1997;1922, 227) ว่า โคเส่และภรรยาวางแผนฆ่าลูกเขยแต่เขาและภรรยากลับถูกฆ่า และเกิดเป็นสายรุ้งทางตะวันตกและตะวันออก ซึ่งเป็นสิ่งที่คนกะเหรี่ยงเกรงกลัว สิ่งศักดิ์สิทธิ์อีกตนหนึ่งที่ถูกเล่าขานกันในชีวิตประจำวันคือ มือคาเขล่อ หมายถึง เทวดาที่อยู่กับต้นโพธิ์หรือต้นไทร เปรียบเสมือนผู้ให้กำเนิดมนุษย์ เชื่อกันว่าเมื่อมนุษย์คนหนึ่งจะเกิดมา ต้องไปแจ้งที่มือคาเขล่อว่าต้องการจะเกิดเป็นคนแบบไหน รวยหรือจน สวยหรือน่าเกลียด จะนำเอาสิ่งใดติดตัวไปบ้างและต้องการจะมีชีวิตอยู่กี่ปีในโลก โดยมือคาเขล่อจะจดบันทึกสิ่งที่ผู้ที่จะมาเกิดต้องการลงบนหัว มือคาเขล่อยังเป็นผู้กำหนดว่าใครจะเป็นสามีหรือภรรยา โดยนำเอาเลือดของทั้งสองฝ่ายมาผสมกัน ถ้าผสมเข้ากันดีทั้งคู่ก็จะได้แต่งงานกัน ถ้าไม่เข้ากับใครแสดงว่าจะเป็นโสดตลอดไป

ศาสนา

การนับถือศาสนาดั้งเดิมดำเนินมาอย่างยาวนาน จนกระทั่งสถานการณ์ทางการเมือง เศรษฐกิจและสังคมเกิดการเปลี่ยนแปลงไปชุมชนกะเหรี่ยงในประเทศไทยได้รับการเผยแพร่ศาสนาในระยะแรกเริ่มโดยกลุ่มกะเหรี่ยงคริสต์จากประเทศพม่าที่เดินทางมาเผยแพร่ก่อนสมัยสงครามโลกครั้งที่ 2 ต่อมาเมื่อเกิดสงครามซึ่งเป็นอุปสรรคในการเดินทางมาเผยแพร่ศาสนา ทำให้กิจการของคริสตจักรหยุดชะงัก ไม่ขยายตัว จนกระทั่งช่วงหลังปี พ.ศ. 2500 สถานการณ์ทางเศรษฐกิจสังคมในชุมชนและครัวเรือนมีการปรับเปลี่ยน การดำรงรักษาศาสนาแบบดั้งเดิมเริ่มมีความลำบาก ทั้งในระดับครัวเรือนและระดับชุมชน ประกอบกับการเข้ามาช่วยเหลือของมิชชันนารี ชาวบ้านจึงเริ่มทยอยตัดสินใจยกเลิกประเพณีเลี้ยงผีบรรพบุรุษหันไปรับเอาคริสต์ศาสนา ที่เข้ามาพร้อมกับการส่งเสริมคุณภาพชีวิตในด้านต่างๆ

ตัวอย่างหมู่บ้านกะเหรี่ยงสะกอที่อยู่ห่างจากตัวอำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่ ประมาณ 20 กิโลเมตร ประกอบไปด้วยห้าหย่อมบ้านเล็ก ซึ่งอยู่ห่างกันในระยะ 5-10 กิโลเมตร (Kwanchewan Buadaeng, 2003) ตั้งอยู่ในระดับความสูง 800-1000 เมตรเหนือระดับน้ำทะเล หมู่บ้านกะเหรี่ยงในบริเวณนี้ตั้งมาไม่น้อยกว่า 200 ปี โดยอาจจะเปลี่ยนบริเวณที่ตั้งบ้างแต่ไม่ห่างไกลจากที่เดิมมากนัก แต่ละหย่อมบ้านจะมีสมาชิกซึ่งส่วนใหญ่อยู่ในสายตระกูลทางมารดาเดียวกัน (Matrilineage) ทำให้มีความสัมพันธ์ทางสังคมที่สอดคล้องกับการนับถือผีบรรพบุรุษซึ่งเน้นความสำคัญของผีบรรพบุรุษฝ่ายมารดา ในการเข้าร่วมพิธีกรรมเลี้ยงผีบรรพบุรุษ แต่ละครัวเรือนจะ ต้องเชิญลูกหลานที่สืบเชื้อสายมารดาเดียวกันมาเข้าร่วมเพื่อทำให้สมาชิกของครัวเรือนที่เจ็บป่วยหายจากการเจ็บป่วย หรือเพื่อให้เกิดความอยู่ดีมีสุขของสมาชิกที่อยู่ในเชื้อสายมารดาเดียวกัน ในระดับหมู่บ้านมีผู้นำของหมู่บ้านที่เรียกว่า ฮีโข่ ซึ่งแปลตรงตัวว่า “หัวบ้าน” ทำหน้าที่เป็นตัวแทนของชาวบ้านในการทำพิธีเลี้ยงผีใหญ่ ได้แก่ เจ้าดิน (ก่อกะจ่า) และเจ้าน้ำ (ทีกะจ่า) และเจ้าที่เป็น “เจ้าของ” สถานที่และวัตถุตามธรรมชาติ เช่น เจ้าแห่งต้นน้ำ เจ้าแห่งภูเขา ฯลฯ ที่มีหน้าที่ปกปักรักษาชีวิตและทรัพย์สิน และดลบันดาลให้เกิดความอุดมสมบูรณ์ในด้านการผลิตของครัวเรือนในหมู่บ้าน

ฮีโข่ ยังเป็นผู้นำหลักที่ต้องรับผิดชอบดูแลให้การปฏิบัติของคนในหมู่บ้านเป็นไปตามจารีตประเพณีโดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านความสัมพันธ์ทางเพศ ซึ่งถ้ามีคนทำผิด เชื่อว่ามีผลทำให้เกิดภัยวิบัติต่าง ๆ เกิดขึ้นในชุมชน เช่น ภัยธรรมชาติที่รุนแรง โรคภัยไข้เจ็บ ทำให้มีชีวิตอยู่อย่างไม่ปกติสุข ฮีโข่ ต้องเป็นผู้นำในการทำพิธีกรรมที่แก้ไขการทำผิดตามจารีตประเพณี เพื่อขอขมาลาโทษสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และแก้ไขสิ่งที่เลวร้ายให้กลายเป็นดี การที่หมู่บ้านมีขนาดเล็กประกอบไปด้วยญาติพี่น้องที่ใกล้ชิด และมีวิถีการผลิตไปในรูปแบบเดียวกัน ทำให้ระบบฮีโข่ ดำเนินต่อกันมาได้หลายร้อยปีอย่างไรก็ดี การเปลี่ยนแปลงที่สำคัญที่เกิดขึ้นในหมู่บ้านในระยะครึ่งศตวรรษที่ผ่านมา ทำให้ฮีโข่เริ่มหายไปจากหมู่บ้านกะเหรี่ยง ฮีโข่ คนสุดท้ายเสียชีวิตไปเมื่อประมาณ 50 ปีที่ผ่านมา โดยไม่มีใครสืบทอด

ครึ่งศตวรรษต่อมาได้มีการปลูกและค้าฝิ่นในพื้นที่ชุมชนชาติพันธุ์ จนทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญ โดยเฉพาะการเข้ามาของคนเมืองที่ใช้ที่ดินและที่อยู่อาศัย ซึ่งเดิมเป็นพื้นที่ของคนกะเหรี่ยงในหมู่บ้าน ก่อให้เกิดความสัมพันธ์ทางสังคมแบบใหม่ ทำให้ฮีโข่เริ่มสูญเสียพื้นฐานสำคัญของการดำรงอยู่แบบเดิมซึ่งมีขอบเขตพื้นที่ที่รับผิดชอบที่ชัดเจน มีสมาชิกหมู่บ้านที่มีความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ด้วยความสัมพันธ์ทางเครือญาติและการผลิตในระบบแบบแผนเดียวกันที่เน้นข้าวเป็นหลัก เมื่อมีการเข้ามาร่วมใช้ที่ดินและอยู่อาศัยของคนเมืองเพื่อปลูกฝิ่น และละทิ้งการทำไร่ข้าว ประกอบกับมีปัญหาด้านศีลธรรมซึ่งรวมถึงเรื่องการประพฤติผิดประเพณีนิยมด้านความสัมพันธ์ทางเพศ อันเนื่องมาจากปลูกและเสพฝิ่น และการเคลื่อนย้ายไปอยู่ในบริเวณที่ควบคุมไม่ได้ ทำให้พิธีกรรมที่ฮีโข่รับผิดชอบไม่อาจประกันความศักดิ์สิทธิ์ในการปกป้องชีวิตและทรัพย์สิน ทำให้ตำแหน่งฮีโข่ขาดความชอบธรรม และไม่สามารถหาผู้ที่ยินยอมสืบทอดตำแหน่งต่อรวมทั้งการที่ผู้ที่มีเชื้อสายที่สามารถสืบทอดได้ ติดฝิ่น และเร่ร่อนออกจากหมู่บ้านไปทำงานนอกชุมชน

การนับถือผีบรรพบุรุษ หรือ “ผีเรือน” หรืออ่อแค ในภาษาปกาเกอะญอ ต้องทำตามระเบียบที่เข้มงวด ทั้งในเรื่องของรูปแบบการสร้างบ้านเรือน ที่ต้องมีเตาไฟที่สร้างตามแบบที่กำหนดอยู่ในตัวบ้าน เป็นที่อยู่ของผีเรือนฝ่ายมารดา เมื่อมีพิธี ออแฆ ต้องทำในห้องบริเวณใกล้เตาไฟ เมื่อภรรยาเสียชีวิต ต้องรื้อบ้าน เพราะถือว่าบ้านเป็นที่อยู่ของผีเรือนฝ่ายมารดา สามีและลูกต้องย้ายไปอยู่ที่อื่น การทำพิธี ลูกหลานที่สืบเชื้อสายฝ่ายมารดาเดียวกัน ต้องมาร่วมทุกคน รวมทั้งพ่อแม่ของภรรยา ที่จะต้องเข้าร่วมในสองวันแรกของพิธี และพ่อแม่ของสามีหากยังมีชีวิตอยู่จะต้องเข้าร่วมในสองวันหลัง) ในพิธีทุกคนต้องประพฤติตัวตามข้อกำหนดอย่างเคร่งครัด เช่น การแต่งชุดกะเหรี่ยง การไม่ทำถ้วยชามแตก การไม่นอนบริเวณนอกหมู่บ้าน ไม่ให้กินหมู ไก่ ของบ้านอื่น เป็นต้น การไม่ปฏิบัติตามข้อกำหนดอย่างใดอย่างหนึ่ง นำไปสู่ความล้มเหลวของพิธีกรรม ส่วนความพร้อมเพรียงของการปฏิบัติขึ้นอยู่กับวิถีชีวิตแบบดั้งเดิม ที่หมู่บ้านเป็นที่รวมของบ้านที่สืบเชื้อสายฝ่ายมารดาเดียวกัน ทำการผลิตอยู่ในบริเวณหมู่บ้าน ทำให้สามารถเข้าร่วมในพิธีกรรมได้อย่างพร้อมเพรียง

ในช่วงเวลาต่อมา การประกอบพิธีกรรมผีบรรพบุรุษ เริ่มมีความลำบากมากขึ้น เนื่องจากเงื่อนไขที่เกี่ยวข้องกับสถานการณ์ความสัมพันธ์ทั้งในระดับครอบครัวและชุมชนเปลี่ยนแปลงไป จากการเคลื่อนย้ายออกนอกชุมชนของปัจเจกบุคคลและครอบครัว รวมทั้งการแต่งงานข้ามวัฒนธรรมระหว่างคนกะเหรี่ยงกับคนเมือง การส่งเสริมการปลูกและค้าฝิ่นที่ทำกันอย่างแพร่หลายในพื้นที่ และการเข้ามาของหน่วยงานรัฐและคนภายนอกที่มีการปฏิบัติที่ต่างกัน จากเงื่อนไขข้างต้นเป็นสถานการณ์ที่ทำให้ชาวบ้านมองว่าพิธีอ่อแค เป็นภาระที่ยุ่งยาก โดยเฉพาะการกำหนดให้สมาชิกที่สืบเชื้อสายฝ่ายมารดาเดียวกันมาร่วมปฏิบัติตามพิธีกรรมอย่างพร้อมเพรียงกัน เมื่อไม่สามารถประกอบพิธีกรรมได้อย่างสมบูรณ์ตามข้อกำหนด และสมาชิกในครอบครัวไม่หายจากการเจ็บป่วย จักต้องทำพิธีกรรมซ้ำอีกครั้ง โดยต้องฆ่าหมูและไก่ จนกระทั่งการทำพิธีกรรมมีความสมบูรณ์หรือสมาชิกในครอบครัวจะหายจากอาการเจ็บป่วย

อย่างไรก็ดี การล้มเลิกการประกอบพิธีอ่อแค ในแต่ละหมู่บ้านไม่ได้เกิดขึ้นพร้อมกัน เนื่องจากแต่ละครัวเรือนมีความแตกต่างกันในความรับรู้ถึงวิกฤตของความสัมพันธ์ทางสังคมที่เกี่ยวข้องกับความผูกพัน ความศรัทธากับผีเรือนซึ่งเป็นความสัมพันธ์แบบเดิม

ในกรณีของพระพุทธศาสนา กะเหรี่ยงทางภาคเหนือของประเทศไทยแม้จะเริ่มให้การนับถือครูบาศรีวิชัยมาตั้งแต่ก่อนปีพ.ศ. 2482 ซึ่งเป็นปีที่ครูบาศรีวิชัยมรณภาพ การเข้ามาบวชในศาสนาพุทธและปฏิบัติตัวในฐานะพุทธมามกะ ก็เพิ่งมีขึ้นในช่วงพ.ศ. 2500 โดยประมาณการเป็นต้นมา โดยชาวกะเหรี่ยงที่ต้องการจะยุติการนับถือและการประกอบพิธีกรรมผีบรรพบุรุษ มีทางเลือกสองทาง คือเลือกระหว่างการเป็นคริสตชน กับการเป็นพุทธศาสนิกชนในปัจจุบันองค์ประกอบด้านศาสนาในแต่ละชุมชนจึงมีความแตกต่างหลากหลายมากมีทั้งหมู่บ้านที่ครัวเรือนทั้งหมดหรือเกือบทั้งหมดนับถือศาสนาพุทธหรือคริสต์ หมู่บ้านที่มีทั้งครัวเรือนที่นับถือศาสนาคริสต์และพุทธในสัดส่วนที่เกือบเท่ากัน และแม้จะเป็นหมู่บ้านที่คนส่วนใหญ่นับถือศาสนาคริสต์ แต่ก็เป็นคริสต์นิกายที่หลากหลายทั้งคาทอลิกและโปรเตสแตนต์ และอาจจะมีโบสถ์ของทั้งสองนิกายในหมู่บ้านเดียวกัน

ปัจจุบัน วิถีชีวิตด้านเศรษฐกิจและสังคมของชาวกะเหรี่ยงได้เปลี่ยนแปลงไป จากการเพิ่มขึ้นของจำนวนประชากร การได้รับอิทธิพลจากการติดต่อสื่อสาร และการปฏิสัมพันธ์กับผู้คนภายนอก เงื่อนไขเหล่านี้ส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงทางประเพณี ความเชื่อและวิถีปฏิบัติของชุมชนกะเหรี่ยงโผล่งและปกาเกอะญอ โดยเฉพาะการเปลี่ยนแปลงทางความเชื่อ ปัจจุบันคนกะเหรี่ยงหันมานับถือศาสนา พุทธ คริสต์ หรือศาสนาอื่นๆ แทนศาสนาดั้งเดิม ความเชื่อในเรื่องผี ถูกแทนที่ด้วยความเชื่อเรื่องศาสนา คนที่ยังคงนับถือผีบรรพบุรุษและทำพิธีเกี่ยวกับการเลี้ยงผีบรรพบุรุษลดน้อยลงแทบไม่ปรากฎ เพราะการทำพิธีเลี้ยงผีบรรพบุรุษนั้นไม่สามารถทำได้ในบริบทที่ลูกหลานมีการเคลื่อนย้ายออกไปเรียนและเป็นแรงงานนอกชุมชน การรวมกันอย่างพร้อมเพรียงเพื่อทำพิธีกรรมบางอย่างจึงไม่สะดวก (จารุวรรณ อุปาทา, 2563:สัมภาษณ์)

ความเชื่ออื่นๆ

ชุมชนกะเหรี่ยงนอกจากที่นับถือศาสนาคริสต์ พระพุทธศาสนาและยังดำรงศาสนาแบบดั้งเดิมแล้ว ยังมีศาสนาทางเลือกอื่นๆ ที่มีลักษณะของชุมชนพระศรีอาริย์ที่เชื่อเรื่องยุคสมัยของพระพุทธเจ้าองค์ที่ 5 ที่จะมาโปรดโลกในอนาคต โดยเป็นชุมชนที่ถือศีล 5 อย่างเข้มงวด เป็นมังสะวิรัติ และรักษาวัฒนธรรมที่มีลักษณะเฉพาะที่อธิบายว่าเป็นของคนกะเหรี่ยงอย่างแท้จริง เช่น การแต่งกาย การไว้ทรงผม ฯลฯ ชุมชนแบบพระศรีอาริย์มีอยู่อย่างหลากหลายในเขตประเทศพม่าซึ่งมีชาวกะเหรี่ยงอยู่กระจายจำนวนมาก ในขณะที่ในประเทศไทย จะมีชุมชนที่นับถือลัทธิฤาษีในบริเวณชายแดนอำเภออุ้มผาง จังหวัดตาก ซึ่งหนึ่งในชุมชนนี้คือหมู่บ้านเลตองคุ ซึ่งในมติ ครม.ว่าด้วยการฟื้นฟูวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของกะเหรี่ยง 3 สิงหาคม 2553 ก็ประกาศให้เป็นหมู่บ้านนำร่องเขตพื้นที่วัฒนธรรมพิเศษ เนื่องจากมีการปฏิบัติทางศาสนาที่มีเอกลักษณ์เฉพาะ ดังข้อมูลสรุปดังนี้

ลัทธิฤาษีหรือที่เรียกในภาษากะเหรี่ยงสะกอว่าตะละกู่นั้น ถือว่าเป็นศาสนาที่นับถือกันในกลุ่มกะเหรี่ยงที่อยู่ในบริเวณรัฐกะเหรี่ยงทางตอนใต้ของประเทศพม่า ครอบคลุมบางส่วนทางตอนเหนือของรัฐมอญ และบริเวณทางตะวันตกของประเทศไทย ในปัจจุบันเป็นเขตผืนป่าทุ่งใหญ่นเรศวร ซึ่งครอบคลุม ตำบลแม่จัน อำเภออุ้มผาง จังหวัดตาก อำเภอสังขละบุรี จังหวัดกาญจนบุรี และบางอำเภอของจังหวัดอุทัยธานี โดยจากประวัติบอกเล่า คนกะเหรี่ยงกลุ่มนี้อพยพย้ายถิ่นหนีภัยสงครามระหว่างพม่ากับมอญมาตั้งแต่กลางศตวรรษที่ 19 หรือกว่าสองร้อยปี จากพื้นที่เดิมในเขตประเทศพม่าซึ่งส่วนใหญ่เป็นที่ราบลุ่ม เข้ามาในเขตป่าเขาชายขอบของรัฐไทย คนกะเหรี่ยงที่อาศัยอยู่ในบริเวณนี้ส่วนใหญ่คือกลุ่มกะเหรี่ยงโป หรือที่เรียกตัวเองว่า โผล่ง ซึ่งส่วนใหญ่มีวิถีชีวิตที่อยู่ที่ราบในหุบเขาติดกับแม่น้ำหรือลำธารขนาดใหญ่ ทำนา ทำสวน หาของป่า ล่าสัตว์รวมทั้งจับสัตว์น้ำเป็นอาหาร อย่างไรก็ดี ภายหลังพบว่ามีกะเหรี่ยงสะกอเข้ามาเป็นสมาชิกลัทธิฤาษีเช่นกัน เห็นได้ชัดจากบ้านเลตองคุ ซึ่งส่วนใหญ่เป็นกะเหรี่ยงโป แต่มีสมาชิกจำนวนหนึ่งที่เป็นกะเหรี่ยงสะกอ ซึ่งจะอยู่บริเวณทางเหนือของหมู่บ้านและย้ายเข้ามาในหมู่บ้านภายหลัง

ความเชื่อ กฎเกณฑ์และระเบียบปฏิบัติของตะละกู่ มีส่วนสำคัญในการกำหนดแบบแผน วิธีปฏิบัติ และกิจกรรมต่าง ๆ ทั้งในระดับปัจเจก ครอบครัว และสังคมซึ่งเรียกได้ว่าเป็นการสร้างวัฒนธรรมที่แตกต่างจากผู้ที่นับถือศาสนาอื่น อย่างไรก็ตามวัฒนธรรมที่สร้างขึ้นใหม่ มีส่วนที่บูรณาการหรือปรับจากวัฒนธรรมดั้งเดิมของกะเหรี่ยง เมื่อรวมกันแล้ว ทำให้วัฒนธรรมของชุมชนตะละกู่มีเอกลักษณ์เฉพาะ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านการแต่งกายและการจัดพิธีกรรมต่างๆ ที่ไม่เหมือนกับหมู่บ้านกะเหรี่ยงในศาสนาพุทธหรือศาสนาอื่นๆ

พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์

มีสำนักฤาษีเป็นสถาบันทางศาสนาที่สำคัญ โดยเป็นที่อยู่อาศัยของฤาษีหรือชาวตะละกู่เรียกว่า พือไจ้ย หรือพืออิสิ และลูกศิษย์วัดที่เรียกว่า ตะวอบุ พื้นที่สำนักฤาษีมีขอบเขตที่ชัดเจน ไม่ปะปนกับพื้นที่ของหมู่บ้าน สำนักฤาษี ประกอบไปด้วยสิ่งก่อสร้าง ที่เป็นที่พักอาศัยของฤาษีและตะวอบุ มีศาลาทำงานและรับแขก โรงเลี้ยงช้าง โรงครัว ฯลฯ และมีบริเวณที่นาและที่ไร่ของสำนักฤาษีที่แยกจากที่นาที่ไร่ของชาวบ้าน สำนักฤาษีถือเป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ ที่คนเมื่อเข้าไปต้องให้ความเคารพโดยการถอดรองเท้า ทั้งนี้แบ่งเขตสำนักออกได้อีกเป็นสองเขตคือภายนอกและภายใน บริเวณเขตภายนอกชาวบ้านที่ทั้งหญิงและชายเข้าไปได้ทุกวัน แต่เขตภายในเป็นเขตประกอบพิธีกรรม ซึ่งในเขตนี้คนที่ไม่ใช่ตะละกู่ห้ามเข้า ส่วนชาวตะละกู่เข้าได้เฉพาะผู้ชาย และเฉพาะในวันพระและวันสำคัญทางศาสนาเพื่อไปทำพิธีไหว้สถานที่ศักดิ์สิทธิ์ทั้งเจ็ดแห่งที่อยู่ข้างใน (ตั้งแต่ปี 2551 เป็นต้นมา กฎระเบียบเริ่มเปลี่ยน เนื่องจากฤาษีประกาศให้ตะละกู่ต้องกินเจ ทำให้ตะละกู่ที่จะเข้าไปในสำนักฤาษีได้ในวันพระและวันสำคัญทางศาสนา ต้องเป็นผู้ที่กินเจเท่านั้น)

สถานที่ที่เป็นสัญลักษณ์ของความศักดิ์สิทธิ์เจ็ดจุดในบริเวณสำนักฤาษี จะเป็นสถานที่ที่มีการทำ พิธีสักการะทุกวันพระและวันสำคัญทางศาสนา จุดทั้งเจ็ดถูกจัดวางให้อยู่ในระยะที่ไม่ห่างกันมากนัก(ระยะห่างแต่ละจุดประมาณ 50 เมตร) โดยมีการจัดวางโครงสร้างและอุปกรณ์ประกอบพิธีกรรมที่ประดิษฐ์จากไม้ไผ่และวัสดุพื้นบ้านอื่นๆที่มีลักษณะคล้ายฉัตรที่ใช้กับราชพิธีและพิธีทางศาสนาพุทธ ที่เรียกว่า ตะเดอ จุดต่าง ๆ มีการอธิบายความหมายต่างกันออกไปและสัมพันธ์กับหลายศาสนา เช่น เกี่ยวพันกับคริสต์ศาสนาดังจุดที่ 1 ที่เรียกว่า เตอะหล่าเอะหมุ (การเกิด)อธิบายว่าเหมือนการเอาก้อนหินปิดหลุมฝังศพพระเยซู จุดที่ 3 ตะแล(หลักธรรม) มีเครื่องประกอบไม้ที่คล้ายไม้กางเขนในขณะที่จุดอื่นจะเกี่ยวพันกับพุทธศาสนา ได้แก่ จุดที่ 5 ยวาหล่อ(พระพุทธรูป) คือที่อยู่ของพระเจ้า และจุดที่เรียกว่า จุดที่ 6 หลิปิตกะ ซึ่งหมายถึงพระไตรปิฏก ซึ่งทั้งสองจุดอยู่หน้าศาลาที่เก็บงาช้างแกะสลักรูปพระพุทธเจ้า พระพุทธรูป และหีบไม้เก่า

จุดที่ 2 เรียกว่าบุ๊ หรือ บ้านบริสุทธิ์ เป็นเรือนนอนของพือไจ้ยและตะวอบุที่อาวุโส 4-5 คน โดยสร้างเป็นลักษณะของบ้านหลังเล็ก มีเตาไฟอยู่ตรงกลาง พือไจ้ย จะนอนด้านหนึ่งของเตาไฟ และตะวอบุ จะนอนอีกด้านหนึ่ง ก่อนที่จะเข้าไปในบ้านบริสุทธิ์ พือไจ้ย จะหวีผมให้เรียบร้อย ล้างขาล้างเท้า และก่อนจะเข้าประตูบ้านต้องล้างหน้าเตาไฟจะต้องไม่ให้ดับตลอดทั้งคืน ดังนั้นสถานที่นี้ถือว่ามีความสว่างไสวและมีพลังและเป็นที่ที่บริสุทธ์ที่ต้องกราบไหว้ การที่พือไจ้ย ได้เข้าไปอยู่ในสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่บริสุทธิ์และใกล้ชิดกับความมีพลังดังกล่าวทุกคืน ย่อมทำให้พือไจ้ย มีความบริสุทธิ์และอำนาจศักดิ์สิทธิ์เพิ่มขึ้นตามระยะเวลาของการดำรงตนเป็นพือไจ้ย

ชาวตะละกู่เชื่อในการมาเกิดของพระศรีอาริย์ซึ่งเป็นพระพุทธเจ้าองค์ที่ 5 ในอนาคต โดยอธิบายว่าเป็น พระเจ้าของชนชาติกะเหรี่ยงโดยเฉพาะ ในขณะที่พระเจ้าสี่องค์ก่อนหน้านี้เป็นของชนชาติ มอญ พม่า ไทย และอินเดีย และพระศรีอาริย์จะมาโปรดเฉพาะคนกะเหรี่ยงที่ดำรงความเป็นกะเหรี่ยงเท่านั้น เพราะถือว่าคนกลุ่มอื่นได้รับการช่วยเหลือจากพระพุทธเจ้าสี่องค์ก่อนไปแล้ว

หลักปฏิบัติทางวัฒนธรรม :

หลักปฏิบัติทางวัฒนธรรม

สังคมปกาเกอะญอที่ยังนับถือศาสนาดั้งเดิมจะมีข้อควรปฏิบัติและข้อห้ามในทุกกิจกรรม เนื่องจากศาสนาดั้งเดิมให้ความสำคัญกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เป็นเจ้าของธรรมชาติทุกแห่ง และผีวิญญาณที่เป็นบรรพบุรุษ การปฏิบัติจึงควรคำนึงถึงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามหลักการที่ใช้ตามความจำเป็นและต้องขออนุญาตทุกครั้งผ่านพิธีกรรมต่างๆ หากไม่ขออนุญาตหรือนำไปใช้เกินความจำเป็น ย่อมก่อให้เกิดความไม่พอใจได้ ข้อควรปฏิบัติและข้อห้าม จึงดำรงอยู่ในทุกด้านของชีวิต ได้แก่ ในด้านการดำรงชีพ การตั้งถิ่นฐาน ลักษณะความสัมพันธ์ในสังคม การจัดกิจกรรมทางประเพณี พิธีกรรมและวัฒนธรรมอื่นๆ โดยมีรายละเอียดดังนี้

หลักปฏิบัติทางวัฒนธรรมด้านการดำรงชีพ การทำไร่ ทำนา เลี้ยงสัตว์ ซึ่งเกี่ยวข้องกับการใช้พื้นที่ป่า จึงมีกฎเกณฑ์ที่กำกับด้วยความเชื่อว่าในการใช้ประโยชน์แต่ละพื้นที่ในกรณีพื้นที่ต้นน้ำ ถือเป็นพื้นที่ที่มีสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่มีอำนาจมาก การเปลี่ยนพื้นที่นี้ไปเป็นพื้นที่เกษตรย่อมก่อให้เกิดผลกระทบต่อปริมาณของน้ำซึ่งใช้ในการทำนาและบริโภค บางพื้นที่จึงไม่เหมาะสมกับการทำไร่เช่น พื้นที่ที่มีลักษณะเป็นหลังเต่า เป็นพื้นที่ที่มีน้ำไหลลงมาทั้งสองข้างจะก่อให้เกิดความเสียหายให้กับพืชผล ในอดีตมีข้อห้ามในเชิงความเชื่อ เกี่ยวกับการเคารพและการบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์เพื่อแลกเปลี่ยนกับการคุ้มครอง หากไม่ปฏิบัติทำตามจะทำให้เกิดภัยพิบัติต่อตนเองและครอบครัวรวมทั้งต่อชุมชนที่อดีตมีการอยู่อาศัยร่วมกันอย่างใกล้ชิด ความเชื่อดังกล่าวได้ถูกถ่ายทอดสืบต่อจากรุ่นสู่รุ่นมาอย่างต่อเนื่องทำให้การละเมิดระเบียบดังกล่าวมีน้อย กรณีที่มีการละเมิดจะมีการลงโทษทั้งในทางพิธีกรรม หรือการให้ออกจากหมู่บ้าน

ในด้านหลักฎิบัติทางวัฒนธรรมที่เกี่ยวข้องกับการตั้งถิ่นฐาน พื้นที่อยู่อาศัยส่วนใหญ่ของชาวปกาเกอะญอจะอยู่ในหุบเขา เนื่องจากสามารถที่จะทำไร่ได้ หากพื้นที่เอื้ออำนวยจะพัฒนาพื้นที่ราบหรือไหล่เขาเพื่อทำนาการสร้างบ้านเรือน จะมีกฎเกณฑ์การใช้พื้นที่ เช่น พื้นที่เตาไฟ ถือเป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์เพราะเป็นที่อยู่ของผีบรรพบุรุษ จึงมีกฎเกณฑ์ให้ปฏิบัติต่อพื้นที่ด้วยความเคารพ ไม่ควรยื่นของผ่านตรงกลางบริเวณเตาไฟหรือข้ามเตาไฟ และพื้นที่นี้ควรจะให้ผู้อาวุโสนอน หรือให้เกียรติกับแขกนอนใกล้เตาไฟ

จะเห็นว่า ข้อควรปฏิบัติทางวัฒนธรรมถือเป็นกฎเกณฑ์การปฏิบัติ เพื่อให้เกิดการอยู่ร่วมกันอย่างสันติ สร้างสรรค์ และยั่งยืน ระหว่างคนกับคน และคนกับธรรมชาติ แต่เมื่อชาวกะเหรี่ยงเปลี่ยนไปนับถือพระพุทธศาสนาและคริสต์ศาสนา และยึดถือความเป็นเหตุเป็นผล ทำให้ความเชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหนือธรรมชาติ รวมทั้งความไม่รู้ ไม่เข้าใจเนื่องจากไม่ได้คลุกคลีอยู่กับชุมชนหรือการปฏิบัติวัฒนธรรมดั้งเดิมถูกลดทอนความสำคัญ โดยเฉพาะในกลุ่มเยาวชน ที่ออกไปศึกษาเล่าเรียนหรือทำงานนอกชุมชน และประกอบอาชีพอื่น เมื่อกลับเข้ามาในชุมชนเพื่อเยี่ยมบุพการีและญาติ ทำให้ไม่รู้หรือไม่มีความสามารถจะปฏิบัติในข้อความปฏิบัติ เช่น ในงานศพ ที่จะการร้องเพลงธา รอบศพโดยเยาวชนหญิงชายนั้นเป็นสิ่งที่ควรปฏิบัติ เนื่องจากเชื่อว่า ในขณะที่ผู้ตายเดินทางไปสู่โลกของผู้ที่ตายไปแล้ว จะได้ฟังเสียงร้องธา เหมือนเสียงนกที่ไพเราะ และจะทำให้เกิดความเพลิดเพลินในการเดินทาง จึงควรขับร้องเพื่อส่งให้ผู้ตายเดินทางไปอย่างมีความสุข

จะเห็นว่า การเปลี่ยนแปลงของชุมชนกะเหรี่ยง มีหลายรูปแบบ ในด้านการเมือง เศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรม และมีระดับการเปลี่ยนที่แตกต่างกัน ขึ้นอยู่กับความสัมพันธ์กับรัฐและการผลิตเพื่อการค้าสมัยใหม่ รวมทั้งความคิดความเชื่อของคนในชุมชน สำหรับบุคคลภายนอกที่จะเข้าไปในชุมชนกะเหรี่ยง ควรศึกษาหลักปฏิบัติทางวัฒนธรรมอย่างรอบด้าน โดยเฉพาะในมิติความสัมพันธ์หญิงชาย ในหลายหมู่บ้านของชุมชนชาวปกาเกอะญอ เมื่อแขกภายนอกเข้าไปค้างคืนในหมู่บ้าน แม้จะเป็นสามีภรรยา จะไม่สมควรที่จะนอนใกล้ชิดในห้องเดียวกัน เพราะอาจจะทำให้ผีเรือนไม่พอใจ การที่คนภายนอก เช่น ครูผู้หญิงและครูผู้ชาย ซึ่งไม่ได้เป็นสามีภรรยาและทำงานอยู่ในโรงเรียนของหมู่บ้านแต่มีความสัมพันธ์ทางเพศกัน ทางหมู่บ้านอาจจะขอให้ครูทั้งสองแต่งงานกัน เนื่องจากเป็นการกระทำที่ละเมิดหลักศีลธรรม และอาจทำให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ปกปักษ์รักษาหมู่บ้านไม่พอใจ และดลบันดาลให้เกิดภัยพิบัติ ขึ้นในหมู่บ้านได้ การเข้าร่วมในกิจกรรมและพื้นที่บางอย่าง ที่ชุมชนจะมีกฎเกณฑ์ในการกำหนดบุคคลที่ได้รับอนุญาติและไม่ได้นรับอนุญาตให้เข้าร่วม เช่น งานศพ ที่ไม่อนุญาตห้ผู้หญิงเข้าไปบริเวณที่เผาหรือฝังศพ ส่วนพิธีเลี้ยงผีหมู่บ้าน จะไม่อนุญาตให้ผู้หญิงเข้าไปร่วม ข้อห้ามข้างต้นอยู่บนพื้นฐานความเชื่อที่ว่าผู้หญิงขวัญอ่อน อาจถูกกระทำจากผีร้าย ส่วนพิธีเลี้ยงผีบรรพบุรุษ จะอนุญาตให้เฉพาะสมาชิกของครอบครัวที่สืบเชื้อสายฝ่ายแม่เดียวกันเข้าไปร่วม หากบุคคลภายนอกเข้าไปร่วม อาจจะเป็นการทำลายพิธี ทำให้พิธีขาดความศักดิ์สิทธิ์ได้

ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรม :

ประเพณี เทศกาล และพิธีกรรม

ประเพณี เทศกาลและพิธีกรรมของชาวกะเหรี่ยงแบ่งออกเป็น 4 กลุ่มใหญ่ที่สำคัญ กลุ่มแรกเป็น พิธีกรรมที่เกี่ยวกับการสักการะบรรพบุรุษ ซึ่งในอดีตเมื่อครั้งที่ชาวกะเหรี่ยงยังไม่ได้เปลี่ยนไปรับคริสตศาสนาและพระพุทธศาสนาจะมีการจัดกันทุกครัวเรือน ปัจจุบันเมื่อสัดส่วนของผู้ที่ถือผีบรรพบุรุษมีน้อยลง พิธีกรรมก็จัดน้อยลงหรือปรับรูปแบบให้ง่ายขึ้น กลุ่มที่สองเป็นพิธีกรรมที่จัดขึ้นในระดับชุมชนเพื่อการปกปักษ์รักษาสมาชิกในชุมชน กลุ่มที่สามเป็นพิธีบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามธรรมชาติที่ถือว่าเป็นเจ้าของแผ่นน้ำ แผ่นดิน ภูเขา ต้นไม้กลุ่มที่สี่เป็นพิธีกรรมการเปลี่ยนผ่านสถานภาพได้แก่ การเกิด การแต่งงาน และการตาย ส่วนกลุ่มที่ห้าเป็น พิธีกรรมที่เกี่ยวกับการรักษาอาการเจ็บป่วยที่เชื่อว่าเป็นผลจากกระทำของผี ทั้งนี้ผู้ที่เป็นผู้นำในพิธีกรรมในระดับชุมชนจะมีฮีโข่ ที่เป็นผู้นำตามประเพณีในกรณีที่ชุมชนยังนับถือศาสนาดั้งเดิมหรือนับถือพุทธศาสนาที่ยังผสมผสานกับความเชื่อดั้งเดิม หรือผู้อาวุโสที่เป็นผู้นำทางศาสนาในกรณีที่ตำแหน่งฮีโข่ไม่ได้รับการสืบทอด ในระดับครัวเรือน หัวหน้าครัวเรือนจะรับผิดชอบในการทำพิธี ซึ่งรวมทั้งผีบรรพบุรุษและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่อยู่ในไร่นาซึ่งครัวเรือนเป็นเจ้าของ ทั้งนี้ทุกพิธีกรรมแบบดั้งเดิมจะมีการเซ่นสังเวยตั้งแต่ไก่ หมู วัวหรือควาย หรือบางชุมชนอาจจะไปจับสัตว์ป่าเช่น อ้น ปลามาทำพิธี และที่ขาดไม่ได้ก็คือการต้มเหล้าเอง โดยใช้แป้งเหล้าที่ทำเอง มาคลุกกับข้าวสุก หมักแล้วกลั่นเป็นเหล้า ใช้ในทุกพิธี

ประเพณี เทศกาลและพิธีกรรมสำคัญในรอบปี

ในส่วนของการทำพิธีกรรมที่สำนักฤาษีเป็นผู้จัด จะมีพิธีในวันพระช่วงข้างขึ้นและข้างแรม 7 ค่ำและ 15 ค่ำ เป็นจำนวน 4 ครั้งใน 1 เดือน และพิธีกรรมใหญ่ปีละ 4 พิธีกรรม ได้แก่

1) พิธีอัตตารอ ซึ่งจัดขึ้นในราวเดือนมีนาคม เป็นวันที่สำคัญมากที่สุด เนื่องจากมีพิธีแสดงความเคารพพือไจ้ย โดยการอาบน้ำ

2) พิธีตะกึนึ จัดราวเดือนมิถุนายนใกล้เคียงกับช่วงเข้าพรรษาของศาสนาพุทธ

3) พิธีตะกึเปาะ จัดราวเดือนกันยายนใกล้เคียงกับช่วงออกพรรษา และ

4) พิธีอุจ๊ะ จัดใกล้เคียงกับช่วงลอยกระทง โดยในปี 2547 ตรงกับวันที่ 24 ธันวาคม ซึ่งตรงกับวันคริสตมาสและเป็นวันที่เกิดสึนามิทางภาคใต้และหลายประเทศในเอเซีย ในปี 2548 ตรงกับวันที่ 20 ธันวาคม

โดยพิธีกรรมที่สำคัญที่คล้ายกันในทุกพิธีคือการนำของซึ่งส่วนใหญ่เป็นพืชผลทางการเกษตรมาถวายฤาษีที่ศาลา เมื่อฤาษีรับและให้พรแล้ว ก็จะไปทำพิธีไหว้สถานที่สำคัญ 7 แห่ง ในการประกอบพิธี พือไจ้ยจะเป็นคนแรกที่ทำพิธี เริ่มจากสถานที่สำคัญแห่งที่ 1 และต่อไปยังแห่งอื่น ๆ โดยตะวอบุ จะทำต่อหลังจากที่พือไจ้ยทำเสร็จแล้ว และสุดท้ายเป็นชายชาวตะละกู่ ในขณะเดียวกันแต่ละพิธีกรรมก็จะมีขั้นตอนพิเศษ เช่น พิธีบุอัตตามีพิธีอาบน้ำฤาษี พิธีบุอุจ๊ะมีการทำข้าวหลามตอนเช้าตรู่ เตรียมไม้เพื่อก่อกองไฟ และจุดไฟในเวลากลางคืน

สำหรับการปฏิบัติในระดับครัวเรือนและปัจเจกชน จะมีส่วนคล้ายคลึงกับคนกะเหรี่ยงที่หมู่บ้านที่ไม่ใช่ตะละกู่ ดังเช่น การเป็นชุมชนศีลธรรม โดยยึดหลักคล้ายศีล 5 ของพุทธศาสนา เช่น การไม่ดื่มสุราความเข้มงวดไม่ให้มีความสัมพันธ์ทางเพศที่อยู่นอกขอบเขตที่สังคมกำหนด เช่น ห้ามมีความสัมพันธ์ทางเพศก่อนแต่งงาน หรือห้ามมีชู้ ซึ่งพบว่าเป็นระเบียบที่ยึดถือในหมู่บ้านกะเหรี่ยงทั่วไป ที่เมื่อทำผิดในเรื่องความสัมพันธ์ทางเพศ ต้องจัดพิธีเลี้ยงผี เพราะไม่เช่นนั้นจะทำให้เกิดภัยพิบัติแต่สำหรับชาวตะละกู่แล้ว มีบทลงโทษที่เข้มงวดกว่า โดยขับออกจากหมู่บ้าน3 ปี จึงจะขอกลับเข้าหมู่บ้านได้

พิธีกรรมในระดับครัวเรือนที่ยังดำรงอยู่เช่นเดียวกับหมู่บ้านกะเหรี่ยงที่อื่นคือ การเลี้ยงผีบรรพบุรุษ (ออแค) โดยเลี้ยงด้วยตัวอ้น พิธีมัดมือในเดือนสิงหาคม พิธีที่เกี่ยวข้องกับวงจรชีวิตได้แก่ พิธีแต่งงาน พิธีงานศพ และพิธีที่เกี่ยวกับการทำการเกษตร โดยเฉพาะอย่างยิ่งพิธีตีข้าวและขนข้าวเข้าสู่ยุ้ง ซึ่งเกี่ยวพันกับการบูชาแม่โพสพ โดยมีการตกแต่งลานตีข้าวด้วยดอกเบญจมาศ และมีพิธีกรรมต่าง ๆ นอกจากนี้ยังมีพิธีกรรมที่ทางชุมชนจัดร่วมกัน ภายใต้การนำของผู้นำทางศาสนาของชุมชนหรือเรียกว่าบูโข่ คือพิธีพะชอหล่องซึ่งจัดขึ้นราวเดือนกุมภาพันธ์ เป็นการทำบุญข้าว โดยแต่ละครัวเรือนจะร่วมกันนำข้าวมาใส่ยุ้งที่สร้างขึ้นชั่วคราว และร่วมกันทำพิธีอุทิศส่วนกุศลให้กับบรรพบุรุษ

ประเพณี เทศกาลและพิธีกรรมที่เกี่ยวกับชีวิต

การตั้งครรภ์และคลอดบุตร

ในส่วนของการเกิดจะเป็นพิธีที่เกี่ยวกับการจัดการกับสายสะดือ เมื่อทารกเกิดที่บ้าน จะมีการนำสายสะดือใส่กระบอกไม้ไผ่แล้วปิดฝาด้วยเศษผ้า จากนั้นนำไปแขวนไว้บนต้นไม้ในป่าใกล้หมู่บ้าน โดยต้นไม้ต้นนั้นเรียกชื่อว่า “เดปอทู่” แปลว่าต้นสะดือ งานของบุญช่วย ศรีสวัสดิ์(2493) อธิบายว่าการทำแบบนี้จะทำให้เด็กปีนต้นไม้เก่ง และเมื่อครบ 3 วันจะมีการเอาก้อนหินหรือเหรียญเงินไปปาให้กระบอกไม้ตกลงมาอย่างไรก็ดี มีการอธิบายว่าต้นไม้ต้นนี้จะต้องห้ามตัดโดยเด็ดขาด เพราะเชื่อว่าขวัญของทารกจะอาศัยอยู่ที่ต้นไม้ต้นนั้น หากตัดทิ้งจะทำให้ขวัญของทารกหนีไปและทำให้ทารกล้มป่วยลง หากว่าผู้ใดผู้หนึ่งตัดต้นไม้ต้นนี้โดยเจตนาหรือไม่เจตนา จะต้องถูกปรับด้วยไก่หนึ่งตัว พ่อแม่ก็จะนำไก่ตัวนี้ไปทำพิธีเรียกขวัญทารกกลับคืนมา

หลังจากนำสายสะดือไปผูกติดกับต้นไม้ วันต่อมาจะมีพิธีผูกข้อมือเรียกขวัญทารกที่เกิดใหม่ เรียกว่า กี่เบลจึเป็นพิธีผูกข้อมือเรียกขวัญทารกที่เกิดใหม่ครั้งแรก โดยผู้เป็นพ่อจะไปทำพิธีเรียกขวัญทารกใต้ต้นไม้ที่ผูกสายสะดือทารกคนนั้นไว้ เพื่อเรียกขวัญทารกให้กลับมาอยู่กับเนื้อกับตัว และวันเดียวกันนี้ในหมู่บ้านจะมีข้อห้ามให้ทุกคนหยุดทำกิจกรรมใดๆ ไม่ให้ไปทำไร่ ทำนา โดยเรียกพิธีนี้ว่า ดึต่าเบล ทั้งนี้เพราะคนกะเหรี่ยงจะให้ความสำคัญกับชีวิตที่เกิดใหม่ การหยุดกิจกรรมใดๆ เป็นการแสดงออกให้เห็นถึงการต้อนรับสมาชิกใหม่การให้ความสำคัญกับทารกคนนั้น คนกะเหรี่ยงเชื่อกันว่าขวัญของคนเรามีอยู่ 37 ขวัญ อยู่ในตัวเรา 5 ขวัญและอยู่ในรูปของสัตว์ชนิดต่างๆ อีก 32 ขวัญ การผูกข้อมือเรียกขวัญทารกครั้งแรกจะทำให้ทารกได้รับขวัญครบทั้ง 37 ขวัญ ซึ่งได้แก่ (ข้อมูลโดยพระภูวเดช นถกโร, 2563) 1.ขวัญกระหม่อม 2. ขวัญหัวใจ 3. ขวัญมือซ้าย 4.ขวัญมือขวา 5.ขวัญขา 6.ขวัญสิงโต 7.ขวัญหมี 8.ขวัญเสือ 9.ขวัญชะนี 10.ขวัญจิ้งเหลน 11.ขวัญกระแต 12.ขวัญกระรอก 13.ขวัญหมาป่า 14.ขวัญลิง 15.ขวัญหนู 16.ขวัญช้าง 17.ขวัญงู 18.ขวัญกวาง 19.ขวัญเก้ง 20.ขวัญปลาช่อน 21.ขวัญแมงดา 22.ขวัญหอย 23.ขวัญเต่า 24.ขวัญปู 25.ขวัญกุ้ง 26.ขวัญกบ 27.ขวัญปลา 28.ขวัญนก 29.ขวัญจักจั่น 30.ขวัญแมงปอ 31.ขวัญผีเสื้อ 32.ขวัญนกแซงแซว 33.ขวัญจิ้งหรีด 34.ขวัญนกฮูก 35.ขวัญหมูป่า 36.ขวัญแรด 37.ขวัญกิ้งก่า

วิธีการฝังสายสะดืออีกวิธีหนึ่งที่หมู่บ้านกะเหรี่ยงหลายหมู่บ้านก็ทำคล้ายกับคนไทย คือการฝังที่ตรงบันไดบ้าน แต่ในปัจจุบันแนวคิดและการปฏิบัติในเรื่องของการนำสายสะดือเด็กไปผูกติดกับต้นไม้ในชุมชนคนกะเหรี่ยงหายไป ไม่มีให้เห็นแล้วในปัจจุบันเพราะทุกวันนี้เมื่อคลอดลูกทุกคนต้องใช้บริการของโรงพยาบาล การจะนำสายสะดือกลับไปทำพิธีในหมู่บ้าน หรือผูกติดกับต้นไม้จึงไม่สะดวก และมักจะไม่มีใครทำ กระบวนการของการทำคลอดก็มักเสร็จสิ้นที่โรงพยาบาล

การแต่งงาน การหย่าร้าง

สำหรับพิธีแต่งงานเป็นพิธีกรรมเปลี่ยนผ่านที่สำคัญจากชีวิตของคนโสดเป็นคนที่แต่งงานแล้ว สำหรับผู้หญิงจะเห็นได้ชัดจากการแต่งกายที่ใส่ชุดขาวล้วนเปลี่ยนเป็นชุดคนที่แต่งงานแล้ว ซึ่งประกอบไปด้วยเสื้อและผ้าถุง รายละเอียดพิธีแต่งงานที่บรรยายต่อไปนี้ สรุปจากงานของ Kwanchewan Buadaeng (2003) โดยก่อนที่จะมีพิธีแต่งงานหรือที่เรียกว่าอ่อมุ จะมีขั้นตอนการเจรจาสู่ขอ โดยทางฝ่ายพ่อแม่หญิงสาวจะส่งผู้แทนหรือที่เรียกว่าจอเต่อโร่ป่าและภรรยาเรียกว่าจ่อเต่อโหล่โหม่ เป็นผู้ไปเจรจากับฝ่ายเจ้าบ่าว บางครั้งแม่หญิงสาวกับญาติอาจจะไปกันเองพร้อมกับเหล้า 1 ขวด ซึ่งในการพบปะเจรจากันครั้งแรกนี้ เป็นเพียงการสอบถามเพื่อให้เกิดความมั่นใจว่าทางฝ่ายชายหนุ่มมีความตั้งใจที่จะแต่งงานกับหญิงสาว เมื่อทางฝ่ายชายหนุ่มส่งข่าวถึงความตั้งใจที่จะแต่งงาน ในครั้งที่สองทางฝ่ายหญิงสาวเดินทางไปที่บ้านชายหนุ่มอีกครั้ง เพื่อกำหนดวันและรายละเอียดของการจัดพิธีแต่งงาน จากนั้นฝ่ายชายหนุ่มและหญิงสาวก็เริ่มเตรียมที่จะจัดงาน โดยสิ่งที่จะต้องเตรียมที่สำคัญ สิ่งแรกคือ เก่อเนอ ซึ่งทางฝ่ายเจ้าบ่าวจะเป็นผู้เตรียม เก่อเนอเป็นเหมือนสินสอดที่ไม่ได้มีราคาสูง แต่เป็นเชิงสัญญลักษณ์ที่แสดงให้เห็นถึงสิ่งของที่สำคัญในการใช้ชีวิตของคนกะเหรี่ยง สิ่งที่ขาดไม่ได้ในเกอเนอคือ ลูกปัดเงินอย่างน้อย 1 เม็ด เสื้อของผู้ชายและผู้หญิงที่ต่างงานแล้ว (สำหรับมอบให้จอเต่อโร่โม่ และจอเต่อโร่ป่า) เสียม กำไลเงินและทองเหลือง ถุงย่าม พริก เกลือ และสร้อยคอลูกปัดโดยนับรวมกันแล้วให้เป็นเลขคี่ อย่างไรก็ดี การแต่งงานบางครั้งก็ไม่มีการจัดหาเก่อเนอ โดยชาวบ้านให้เหตุผลว่าเพราะสมัยแม่แต่งงานก็ไม่มี

สิ่งที่สำคัญที่จะต้องเตรียมสำหรับการจัดงานได้แก่ เหล้า หมู และศาลาพิธีกรรมที่เรียกว่าเบลาะ เนื่องจากต้องใช้เหล้าในพิธีกรรมและการเลี้ยงแขกจำนวนมาก ทางเจ้าภาพจะไปแจกแป้งเหล้าให้กับญาติและเพื่อนบ้านเพื่อให้ช่วยต้มเหล้ามาร่วมงานแต่งงาน การแจกแป้งเหล้าเป็นคล้ายๆ กับการแจกบัตรเชิญไปในตัว โดยในวันแต่งงานแต่ละครัวเรือนที่ได้รับแป้งเหล้าไปก็จะนำเอาเหล้า 2-3 ขวดมาให้ในงาน สำหรับผู้ที่มาร่วมงานที่ไม่ได้รับการแจกแป้งเหล้าและไม่ได้นำเหล้ามาให้ ปัจจุบันก็จะเอาเงินร่วมทำบุญ การจัดงานแต่งงานแบบดั้งเดิมไม่นิยมซื้อเหล้าจากตลาด อธิบายว่า “ผีไม่ชอบกิน” สำหรับหมูที่จะใช้ในพิธีและเลี้ยงแขกนั้น จะเป็นหมูที่ทางฝ่ายเจ้าสาวเลี้ยงไว้ตั้งแต่ยังอายุน้อย ในกรณีที่หมูตัวไม่ใหญ่มากและแขกมีจำนวนมาก ก็อาจจะซื้อเพิ่ม หรือแม้กระทั่งบางงานแต่งงานที่เป็นงานใหญ่และเจ้าภาพมีฐานะ มีการฆ่าวัวเพื่อใช้เนื้อทำอาหารเลี้ยงแขกด้วย

สำหรับเบลาะเป็นสิ่งที่ต้องสร้างโดยฝ่ายเจ้าสาว สร้างโดยผู้ชาย 3 คน สองคนต้องเป็นคนที่แต่งงานแล้ว และอีกหนึ่งคนที่ยังไม่ได้แต่งงาน และทุกคนยังมีพ่อแม่ที่ยังมีชีวิตอยู่ เบลาะเป็นศาลาขนาดเล็กราว 3x4 เมตร สูงประมาณ 1.5 เมตร มีเสาไม้ไผ่ 4 เสาและหลังคารูปร่างแบนที่ใช้ฟางข้าวหรือพลาสติกปูคลุม คำว่าเบลาะ เป็นคำที่หมายถึงศาลาพิธีกรรมที่คนมาชุมนุมทำกิจกรรมร่วมกันและมีขนาดใหญ่ที่มีอยู่จริงในหลายหมู่บ้านแต่เบลาะในพิธีแต่งงานนี้ทำจำลองขนาดเล็ก เมื่อสร้างเสร็จ พ่อแม่ของเจ้าสาวและผู้อาวุโสอีกหนึ่งคนจะรินเหล้าลงบนหัวเสาแต่ละเสา เพื่อสักการบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่จะมาปกปักษ์รักษา บนเบลาะจะแขวนหัวหมูที่ทางฝ่ายเจ้าสาวได้จัดการฆ่าตอนเช้า(ผู้ที่ฆ่าต้องเป็นผู้ที่พ่อแม่ยังมีชีวิตอยู่) หัวหมูนี้จะได้มอบให้ทางฝ่ายเจ้าบ่าว นอกจากนั้นในเบลาะจะมีตระกร้าวางกับพื้นใกล้เสา ในตระกร้าจะมีกระบอกไม้ไผ่ที่บรรจุน้ำหลายกระบอกและขวดเหล้า

ในกรณีที่ทั้งเจ้าสาวและเจ้าบ่าวนับถือศาสนาดั้งเดิมหรือพุทธ จะมีการจัดพิธีแต่งงานเป็นเวลา 2 วัน วันแรกจัดที่บ้านเจ้าสาว ส่วนวันที่สองจัดที่บ้านเจ้าบ่าวรายละเอียดของขั้นตอนอาจจะมีความแตกต่างกันไปในแต่ละท้องถิ่น แต่ขั้นตอนหลักจะมีเหมือนกัน นั่นคือ ในวันแรกตอนเช้า จะมีการทำพิธีที่บ้านเจ้าบ่าวก่อนออกเดินทางไปบ้านเจ้าสาว เจ้าบ่าวจะทำหน้าที่รินเหล้า และส่งให้ผู้อาวุโสรินเหล้าบอกกล่าวสิ่งศักดิ์สิทธิ์ โดยการเทเหล้าลงบนพื้นดินขณะที่กล่าวคำไหว้และขอให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ปกปักษ์รักษาเจ้าบ่าวดื่มเหล้าที่เหลือในจอกและรินเหล้าแจกจ่ายผู้ที่มาร่วมในพิธีจนเหล้าหมดประมาณ 3 ขวด ขบวนเจ้าบ่าวและญาติเจ้าบ่าวที่นำโดยจอเต่อโร่ป่าก็จะเริ่มออกเดินทางไปยังบ้านของเจ้าสาว โดยการเดินในกรณีที่บ้านของทั้งสองอยู่ในหมู่บ้านเดียวกันหรือกรณีที่หมู่บ้านของทั้งสองฝ่ายอยู่ไม่ห่างกันมากนักถ้าหมู่บ้านอยู่ห่างไกลมากในปัจจุบันก็จะใช้รถยนต์หรือมอเตอร์ไซด์ เมื่อจะเข้าเขตหมู่บ้านของเจ้าสาว จอเต่อโร่ป่าจะเป็นผู้นำในการทำพิธีไล่สิ่งที่ชั่วร้ายก่อนที่จะเข้าไปในหมู่บ้าน

ที่ปากทางเข้าหมู่บ้านเจ้าสาว ทางผู้เฒ่าผู้แก่และญาติของฝ่ายเจ้าสาวจะพากันมาต้อนรับขบวนของฝ่ายเจ้าบ่าว โดยนำเหล้าเอามารินแจกแขกที่มา และพากันนั่งล้อมวงเพื่อดื่มเหล้าในขณะที่ทักทายและพูดคุยกันเป็นเพลงธา พอเหล้าหมดไปประมาณ 1 ขวด ขบวนเจ้าบ่าวที่เดินทางมาก็จะพากันไปที่บ้านเจ้าสาว โดยให้เจ้าบ่าวไปพักที่บ้านอีกหนึ่งหลัง ในขณะที่ผู้อาวุโสของทั้งสองฝ่ายจะไปนั่งที่เบลาะซึ่งสร้างไว้ริมบ้านเจ้าสาว ทางฝ่ายเจ้าสาวจะนำถาดอาหารและเหล้ามาให้ ซึ่งผู้อาวุโสจะทำพิธีบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ด้วยเหล้าและข้าว ก่อนที่จะดื่มเหล้า กินข้าวและร้องธา

เมื่อพิธีในเบลาะเสร็จลงทางฝ่ายญาติผู้ใหญ่ของเจ้าบ่าวก็ขึ้นไปบนบ้านเจ้าสาว นำเกอะเนอ ไปมอบให้ฝ่ายเจ้าสาว ขั้นตอนนี้เรียกว่า การพิจารณาเก่อเนอ โดยทางจอเต่อโร่ป่าฝ่ายเจ้าสาวจะร้องธา พรรณนาและวิจารณ์เกอะเนอแต่ละชิ้น นอกจากนี้ในช่วงนี้ ทางจอเต่อโร่ป่าฝ่ายเจ้าสาวยังมีการพิจารณาตับของหมูตัวเล็กที่ทางฝายเจ้าบ่าวนำมา ว่ามีคุณลักษณะที่ดีหรือไม่

เมื่อถึงเวลาใกล้ค่ำ เจ้าบ่าวก็จะมายังบ้านเจ้าสาว นั่งล้อมวงกับผู้อาวุโสและญาติ มีหน้าที่รินเหล้าแจกผู้ที่อยู่ในวง โดยรอบแรกเป็นการรินเหล้าให้ผู้อาวุโสเพื่อที่จะรินเลี้ยงผีก่อน เหล้าที่เหลือทางเจ้าบ่าวจะดื่มให้หมด จากนั้นก็จะรินแจกผู้ที่อยู่ในวง ในขณะที่ผู้อาวุโสร้องธา ตอบโต้กัน จนกระทั่งเวลาดึก จะมีพิธีเปลี่ยนเสื้อผ้าจากชุดคนโสดเป็นชุดคนที่แต่งงานแล้ว การรินเหล้าและร้องธายังดำเนินต่อไป และขั้นตอนสุดท้ายก็คือการส่งเจ้าบ่าวเจ้าสาวเข้าห้องนอน

ตอนเช้าทางฝ่ายเจ้าสาวจัดให้มีพิธีมัดมือ โดยเช่นทุกครั้งต้องเริ่มจากการรินเหล้าเลี้ยงผี ทางเจ้าบ่าวเจ้าสาวดื่มเหล้าที่เหลือ ผู้อาวุโสของทั้งฝ่ายเจ้าสาวและเจ้าบ่าวยังมีการล้อมวงดื่มและร้องธา ก่อนจะถึงเวลาที่เจ้าบ่าว ญาติเจ้าบ่าว เจ้าสาวและญาติเจ้าสาว จะเดินทางกลับยังบ้านเจ้าบ่าว ในวันนี้ที่บ้านเจ้าบ่าวก็มีการทำพิธีที่เบลาะและการล้อมวงร้องธาและดื่ม จนได้เวลาอันสมควรฝ่ายเจ้าสาวก็เดินทางกลับ ทิ้งเจ้าสาวให้อยู่ที่หมู่บ้านของเจ้าบ่าว ก็ถือเป็นการเสร็จพิธี

การสักการะสิ่งศักดิ์สิทธิ์และบรรพบุรุษ

ในกลุ่มกะเหรี่ยง กะเหรี่ยงสะกอเรียกลัทธิบูชาผีบรรพบุรุษว่า อ่อแค หรือ อ่อบก่า ซึ่งมีความหมายตามตัวอักษรว่า กินผี ซึ่งเป็นพิธีกรรมในระดับครอบครัว เมื่อผู้หญิงแต่งงาน ผีบรรพบุรุษหรือบก่านี้ จะติดตามไปอยู่กับผู้หญิงที่บ้านของเธอ โดยจะอยู่ในบริเวณเตาไฟ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อมีพิธีกรรม ผีบรรพบุรุษก็จะมาอยู่และรับเอาเครื่องเซ่นไหว้ การสร้างบ้านใหม่ของครอบครัว นอกจากเตาไฟที่เป็นองค์ประกอบที่สำคัญของบ้านแล้ว แม่บ้านต้องเริ่มเลี้ยงหมู และไก่ ซึ่งจะเรียกว่า “ทอโข่ทิ”สำหรับหมูตัวแรก หรือชาวบ้านจะใช้ภาษาคำเมืองเรียกว่า “หมูเก๊า” หรือหมูต้นตระกูล และ”ชอโข่ทิ” หรือไก่ตัวแรก หรือ”ไก่เก๊า” หรือไก่ต้นตระกูล หมูและไก่เหล่านี้เลี้ยงไว้เพื่อทำพิธีอ่อแคโดยเฉพาะ โดยจะเลี้ยงผีเมื่อมีสมาชิกในบ้านไม่สบาย การทำพิธีจะมีผู้เชี่ยวชาญทำนายให้ว่าควรจะเลี้ยงผีบรรพบุรุษเฉพาะฝ่ายหญิง(แม่บ้าน) หรือควรจะเลี้ยงฝ่ายชาย(พ่อบ้าน) ด้วย และควรเลี้ยงเป็นเวลากี่วัน ในกรณีที่ป่วยมาก ซึ่งเป็นอาการที่แสดงให้เห็นว่าผีบรรพบุรุษทั้งฝ่ายแม่และพ่อต้องการ”กิน” หรืออาจจะมีผีที่ไม่มีลูกหลานที่จะมาขอกินด้วย ก็จะเลี้ยงอย่างครบถ้วน 4 วัน โดยในสองวันแรกจะเป็นพิธีเลี้ยงผีฝ่ายแม่ก่อน โดยเริ่มเลี้ยงโดยไก่ ต่อด้วยหมูสำหรับผีฝ่ายพ่อซึ่งถ้าต้องเลี้ยงอีกสองวันนั้น จะต้องใช้หมูและไก่อื่นที่ไม่ใช่หมูและไก่ที่เลี้ยงเอง

ในพิธีกรรมมีรายละเอียดวิธีการฆ่าหมูฆ่าไก่ ซึ่งทำต่างจากการเลี้ยงผีอื่น ๆ ขั้นตอนที่ละเอียดและข้อห้ามต่าง ๆ ที่ซับซ้อน ที่สำคัญคือสมาชิกของครอบครัวที่สืบเชื้อสายฝ่ายมารดาเดียวกันต้องมาร่วมในพิธีทุกคนขาดไม่ได้ เนื่องจากความครบถ้วนของลูกหลานและความพร้อมเพรียงเป็นเงื่อนไขสำคัญของความสำเร็จของพิธีกรรม และการเลี้ยงผีต้องทำในห้องที่มีเตาไฟ และมีพื้นกระดานที่ทำด้วยฟากไม้ไผ่(ไม้ไผ่ทุบและแผ่วางเป็นพื้นห้อง) เนื่องจากมีขั้นตอนที่จะต้องเอาอาหารหย่อนลงไปทิ้งใต้ถุน

พิธีกรรมอ่อแค จึงเป็นการตอกย้ำการนับถือผีบรรพบุรุษฝ่ายมารดา เพราะผู้ที่เข้าร่วมจะเป็นเฉพาะลูก ไม่รวมลูกสะใภ้ซึ่งถือว่ามีผีบรรพบุรุษของตนเอง เช่นเดียวกับหลานที่เข้าร่วม จะต้องเป็นหลานที่เกิดจากลูกของลูกสาวเท่านั้น เพราะถ้าหากเป็นลูกของลูกชาย ก็ต้องไปอยู่สายผีของลูกสะใภ้ด้วยเหตุนี้ก็ส่งผลถึงการเลือกที่อยู่อาศัยหลังแต่งงาน ที่ผู้ชายจะย้ายเข้ามาอยู่กับบ้านของฝ่ายหญิง ซึ่งนิยมอยู่ใกล้ ๆ บ้านแม่ของตน เนื่องจากสะดวกต่อการเข้าร่วมพิธีอ่อแค เมื่อแต่งงานใหม่ ทั้งคู่อาจจะอยู่บ้านของแม่ฝ่ายหญิงก่อน แต่เมื่อพร้อมหรือเริ่มมีลูกต้องสร้างบ้านใหม่ และย้ายไปอยู่บ้านใหม่ เริ่มเลี้ยงหมูเลี้ยงไก่ โดยถือว่าพร้อมที่จะทำพิธีด้วยตนเอง เมื่อลูกหรือสมาชิกในบ้านเจ็บป่วย

พิธีอ่อแค จึงเป็นพิธีที่ส่งเสริมการจัดการพื้นที่และความสัมพันธ์ทางสังคมใน 4 ลักษณะ 1) การอยู่อาศัยฝ่ายมารดา (matri-locality) โดยผู้ชายย้ายเข้ามาอยู่ในบ้านของผู้หญิง ตั้งบ้านเรือนในบริเวณที่เป็นเชื้อสายฝ่ายผู้หญิงหรือฝ่ายแม่อยู่อาศัยร่วมกัน 2) การสร้างบ้านมีลักษณะเฉพาะที่คล้ายกัน ได้แก่ มีเตาไฟในบริเวณบ้าน ที่ทำด้วยไม้ไผ่ 3) บ้านถือว่าเป็นของผู้หญิง ดังนั้นเมื่อแม่บ้านเสียชีวิตลง จะมีการรื้อบ้าน โดยพ่อบ้านจะอาศัยอยู่ต่อไม่ได้ โดยทั่วไปพ่อบ้านต้องย้ายไปอยู่กับลูกสาวที่แต่งงานแล้วมีบ้านใหม่ หรือสร้างบ้านของตนเอง 4) เนื่องจากบ้านเป็นของผู้หญิงที่สืบทอดผีบรรพบรุษสายหนึ่ง ดังนั้นการที่ลูกสะใภ้จะย้ายเข้ามาอยู่ในบ้านหลังเดียวกับแม่สามี ทำไม่ได้ เนื่องจากลูกสะใภ้มาจากผีบรรพบุรุษอีกสาย ทำให้เกิดความขัดแย้งกัน 5) ชายและหญิงที่อยู่ในสายผีฝ่ายแม่เดียวกันห้ามแต่งงานกัน

การทำมาหากิน

นอกเหนือจากลัทธิบูชาผีบรรพบุรุษแล้ว กลุ่มกะเหรี่ยงที่ยังนับถือพุทธและผี ยังเชื่อและให้ความเคารพนับถือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในธรรมชาติ ซึ่งคอยปกป้องสมาชิกในชุมชน ผลผลิต และสัตว์เลี้ยง ซึ่งสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหล่านี้ถือว่าเป็น “เจ้าของ” ของทรัพยากรในอาณาบริเวณที่แน่นอน ในระดับสูงสุดมี ทีกะจ่าก่อกะจ่า ซึ่งหมายถึงเจ้าหรือเจ้าของผืนน้ำและแผ่นดิน ซึ่งรวมทั้งสิ่งมีชีวิตทั้งหลายที่อยู่ในน้ำและบนพื้นดิน การยอมรับถึงการที่สรรพสิ่งมีเจ้าของ และการอยู่ร่วมกันของคนและธรรมชาติ แสดงออกในพิธีกรรมที่สื่อสาร บูชา ขอขมา สิ่งศักดิ์สิทธิ์ โดยพิธีกรรมจัดขึ้นโดยผู้ที่ใช้ประโยชน์จากทรัพยากรร่วมกัน เช่น การเลี้ยงผีต้นน้ำ (หลื่อต่า) ที่หลายหมู่บ้านที่ใช้ลำธารเดียวกันมาร่วมกันจัดพิธี ซึ่งมักจะใช้สัตว์ใหญ่ในการเซ่นสังเวยเช่น ควาย ที่สมาชิกของชุมชนช่วยกันบริจาคเงินซื้อ มีการเลี้ยงผีฝาย(หลื่อผีฝาย) ซึ่งเจ้าของนาที่ร่วมกันทำฝายเพื่อกั้นน้ำจากลำธารเข้าที่นาของตน จัดพิธีร่วมกัน โดยมักจะใช้หมูและไก่ในการเซ่นสังเวย หรือการเลี้ยงผีที่ต้นน้ำที่ใช้สำหรับบริโภคในหมู่บ้านที่เรียกว่า หลื่อทีบอ เป็นต้น

แต่ละครัวเรือนที่นับถือศาสนาดั้งเดิมหรือพุทธก็จะจัดพิธีกรรมเลี้ยงผีในไร่ข้าว(บออะคึ)และนาข้าว(บออะชิ)ของตนเอง เพื่อความอุดมสมบูรณ์ของผลผลิต บางพื้นที่จัดปีละหนึ่งครั้ง บางพื้นที่จัดปีละสองครั้ง ยกตัวอย่างขั้นตอนพิธีบออะคึที่ทำที่หมู่บ้านแม่หลุ ต.กองแขก อ.แม่แจ่ม จ. เชียงใหม่ (Kwanchewan Buadaeng, 2003)

แต่ละครัวเรือนจะจัดพิธีบออะคึในไร่ข้าวของตนเองราวเดือนสิงหาคมของทุกปี ซึ่งอยู่ในช่วงกลางฤดูฝน ขณะที่ข้าวและข้าวโพดที่ปลูกแซมเริ่มจะเป็นเมล็ดหรือออกฝัก ในพิธีบออะคึ จะมีพิธีย่อยๆ หลายพิธี เริ่มต้นตั้งแต่เช้าตรู่ที่หัวหน้าครัวเรือนและสมาชิกจะไปช่วยกันทำหิ้งไม้ไผ่(ตาหลื่อข่อ) 4 หิ้ง สำหรับการเลี้ยงผีเจ้าที่(ต่าเจ้าที่) การเลี้ยงผีไฟ (ต่าหลื่อเหม่) การทำให้ดีขึ้น(ต่าตะเมาะ)และการขับไล่สิ่งชั่วร้าย(ตาแซะ) และยังมีโครงสร้างไม้ไผ่อย่างอื่นที่นำมาจัดวางในบริเวณเดียวกันที่เรียกว่า ต่าออคิ ต่าแกวะและบอ โดยต่าออคิทำด้วยลำไม้ไผ่ที่นำไปปักในดินและตัดให้อีกปลายแยกออกเป็นสี่แฉกแล้วโค้งลงปักดินเช่นกัน พร้อมทั้งเอาไม้ที่ถูกเผาขนาดเล็กใส่ไว้ตรงกลาง ส่วนต่าแกวะหมายถึงรุ้ง ซึ่งแสดงให้เห็นจากการนำเอาไม้ไผ่ด้านหนึ่งปักในดินและทำให้โค้งลงให้ปลายอีกข้างปักดินเช่นกัน โดยใช้ไม้ไผ่สองเล่มทำเป็นรุ้งสองอัน เรียกว่ารุ้งแดง(แกวะควอ) และรุ้งดำ (แกวะซู) หรือเรียกว่าเป็นรุ้งพ่อ (ต่าแกวะป่า) และรุ้งแม่ (ต่าแกวะโหม่) ส่วนบอ ทำโดยใช้ไม้ไผ่สามต้นมาวางรวมกันเป็นลักษณะกรวย โดยบอแปลว่าหอก ซึ่งน่าจะหมายถึงการปกป้องไร่จากสิ่งชั่วร้าย

พิธีบูชาจะจัดขึ้นแต่ละหิ้ง โดยการเลี้ยงผีเจ้าที่ หมายถึงเลี้ยงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เป็นผู้ปกปักษ์รักษาบริเวณนั้น ซึ่งเป็นสิ่งที่คนในภาคเหนือหรือเรียกรวมว่า “คนเมือง” ให้ความสำคัญและทำพิธีกันเป็นประจำ คนกะเหรี่ยงจึงใช้คำเรียกพิธีแบบเดียวกับคนเมือง การเลี้ยงผีไฟสำคัญมาก เพราะผีไฟถือเป็นผีที่ค่อนข้างดุ และถ้าเลี้ยงไม่ดีอาจก่อให้เกิดความเจ็บป่วยอย่างรุนแรง เจ้าของไร่นำเอาไม้ที่ถูกเผาไปบางส่วนวางบนหิ้งเลี้ยงผีไฟ สำหรับผีไฟไก่ที่ใช้เซ่นไหว้ จะต้องเป็นไก่ตัวผู้ที่มีสีแดงสำหรับหิ้งต่าตะเมาะเป็นหิ้งที่จะทำให้พืชผลเจริญงอกงาม หิ้งนี้จะประดับด้วยใบข้าวจากข้าวทุกพันธุ์และดอกข้าวโพด หิ้งนี้ใช้ไก่สองตัวเซ่นบูชา ส่วนต่าแซะนั้น เป็นการเลี้ยงเพื่อไล่โรคแมลงและสิ่งชั่วร้ายต่างๆ หิ้งนี้จะทำต่างจากหิ้งอื่น เพราะใช้กรวยที่สานด้วยไม้ไผ่มัดไว้บนปลายไม้ที่ปักลงบนดิน มีการนำเอาไม้ไผ่สานจำลองเป็นรูปเหยี่ยวกับงูมัดไว้กับไม้นั้นด้วย นอกจากนี้จะมีตระกร้าใส่ไก่แขวนไว้ที่ไม้ รวมแล้วการทำพิธีบออะคึที่เขียนไว้ในงานของขวัญชีวัน บัวแดง (Kwanchewan Buadaeng, 2003) ใช้ไก่ในการเซ่นสังเวย 6 ตัว และเหล้าอีกหลายขวด ครัวเรือนที่เล็กหรือไม่มีเงินอาจใช้ไก่ตัวเล็กและเลี้ยงเฉพาะผีไฟและต่าตะเมาะที่ละ 2 ตัว และไม่มีเหล้า ต่าแซะจะถูกแยกจัดตอนปลายปีขณะที่เก็บเกี่ยวข้าว

การทำพิธีเริ่มจากการฆ่าไก่ตรงหิ้ง และนำเอาเลือดไก่ทาตรงหิ้งและใบข้าวหรือข้าวโพดที่ประดับอยู่ จากนั้นก็นำไก่ไปทำอาหาร แล้วนำมาจัดสำรับวางบนหิ้ง โดยผู้นำครัวเรือนจะเป็นผู้กล่าวให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์มารับเอาอาหารและขอให้ดลบันดาลให้ผลผลิตมีความเจริญงอกงามและมีผลผลิตสูง หลังจากกล่าวเสร็จ ทุกคนในครอบครัวก็จะกินข้าวด้วยกัน กินเสร็จแล้ว นำเอากระดูกไก่ พริก เกลือ ใบเมี่ยง บุหรี่และอาวุธจำลองขนาดเล็กที่ทำจากไม้ไผ่เป็นรูปหน้าไม้ มีด ฯลฯ มาใส่ไว้ในตระกร้าทรงสามเหลี่ยม แล้วนำไปวางไว้ตรงทางเข้าไร่ พิธีนี้เรียกว่า ต่าข่าแกละ เพื่อทำให้พื้นที่ไร่ปลอดภัยจากการเข้ามาบุกรุกของผู้คน หลังจากพิธีต่าข่าแกละนี้แล้ว คนจะเข้าไปในไร่ไม่ได้ ต่อเมื่อเจ้าของเข้าไปอีกครั้ง คนอื่นจึงจะเข้าไปได้

การรักษาโรคภัยไข้เจ็บ

ชาวกะเหรี่ยงมีพิธีกรรมการเลี้ยงผีเรือนและผีบรรพบุรุษ เพราะเชื่อว่าบิดา มารดา ปู่ย่า ตายาย ที่ถึงแก่กรรมไปแล้ว วิญญาณยังคงวนเวียนไปมาภายในบ้านเรือนและหมู่บ้านด้วยความเป็นห่วงบุตรหลาน และจะคอยปกปักรักษาให้อยู่ด้วยความสงบสุข ในพิธีจะมีการต้มสุรา ฆ่าไก่หรือหมูเพื่อนำมาประกอบอาหารและใช้ในพิธี มีการสวดมนต์ขอเชิญดวงวิญญาณบรรพบุรุษทั้งหลายและขอให้ดวงวิญญาณเหล่านั้นช่วยปกป้องคุ้มกันภัยให้ชีวิตความเป็นอยู่ของครอบครัวดีขึ้นให้มีความสุขไม่เจ็บป่วยทำมาหากินอุดมสมบูรณ์ (ตรีทิพย์และคณะ, 2551) ซึ่งถือเป็นวัฒนธรรมประเพณีที่เกี่ยวข้องกับการดูแลรักษาจิตใจของคนในชุมชนโดยเฉพาะเป็นการสร้างขวัญกำลังใจในการดำเนินชีวิต เนื่องจากวิถีชีวิตที่ต้องเผชิญกับความยากลำบาก ต้องอดทนต่อสู้กับสิ่งต่างๆ รอบตัวมากนอกจากนี้ขั้นตอนในการประกอบพิธีกรรมที่ต้องอาศัยความร่วมมือจากคนในชุมชนยังถือเป็นการรักษาความสมัครสมานสามัคคี ร่วมมือร่วมใจกันของคนในชุมชน ส่งผลให้เกิดสุขภาพจิตที่ดีในยุคที่สังคมเกิดภาวะตึงเครียดขึ้นทุกวัน

นอกเหนือจากพิธีกรรมหรือประเพณีส่วนรวมในการสร้างขวัญกำลังใจดังกล่าวแล้ว เมื่อมีการเจ็บไข้ได้ป่วยที่ไม่ทราบสาเหตุยังมีการใช้ไสยศาสตร์ น้ำมนต์และคาถาในการรักษาโรคบางโรค โดยจะมีการจ่ายเงินค่าครูในการรักษาเล็กๆ น้อยๆโดยน้ำมนต์ หรือน้ำเปล่าที่ผ่านการเป่ามนต์คาถาจากผู้มีคาถาอาคมซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นผู้อาวุโส มักจะใช้กับคนที่ป่วยมากๆ เช่น ไข้ไทฟอยด์ ท้องเสีย ตัวร้อนมากๆ โดยให้ผู้มีคาถาเป่าคาถาใส่ในน้ำแล้วให้ผู้ป่วยดื่มกินจนกว่าจะหายจากโรคภัยเจ็บ (แม่บ้านบางคนบอกว่าให้เอาปูนขาวไปให้หมอเมืองใช้ทำน้ำมนต์ด้วย) อีกทั้งบางพื้นที่ยังมีการใช้ไข่ต้ม หรือไข่ที่ผ่านการต้มจนสุกแล้วโดยใช้ร่วมกับเหรียญโบราณสีขาวที่มีรูอยู่ตรงกลางนำมาใช้ดูอาการป่วย รักษาหรือบรรเทาอาการป่วยโดยการนำเอาเหรียญรูโบราณที่มีสีขาวใส่ในไข่ต้มด้านในแทนไข่แดงโดยผ่าครึ่งเอาไข่แดงออกแล้วเอาเหรียญใส่เข้าไปแทน จากนั้นเอาผ้ามัดไข่ทั้งสองซีกติดกัน (ไข่ทั้งใบจะถูกพันด้วยผ้า) แล้วเอาถูตัวผู้ป่วย ถ้ามีอาการป่วยหรือไข้ เมื่อถูไปได้ระยะแล้วแกะผ้าที่พันไข่ออกดูเหรียญจะเปลี่ยนจากสีขาวเป็นสีเขียว (ถ้าไม่ป่วยเหรียญจะไม่เปลี่ยนสี) จากนั้นให้นำเหรียญไปล้างน้ำจนเป็นสีขาวแล้วทำแบบเดิมใหม่เรื่อยๆ จนเหรียญไม่เปลี่ยนเป็นสีเขียว อาการป่วยไข้จะบรรเทาลง (รานี, 2547)

ผู้นำในการประกอบพิธีกรรม

ในอดีตเมื่อครั้งที่ชาวกะเหรี่ยงยังนับถือศาสนาดั้งเดิม หมู่บ้านแต่ละหมู่บ้านจะมีผู้นำตามประเพณี ซึ่งกะเหรี่ยงสะกอในเขตประเทศไทยเรียกว่า ฮีโข่ ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นหัวหน้าครัวเรือนผู้ชายที่ก่อตั้งหมู่บ้านหรือเป็นลูกชายคนโตที่สืบเชื้อสายมาจากฮีโข่ เมื่อฮีโข่คนเดิมเสียชีวิตไป ฮีโข่จะมีหน้าที่ที่สำคัญคือการดูแลความเป็นอยู่ที่ดีของสมาชิกในหมู่บ้าน โดยการเป็นผู้นำในพิธีเลี้ยงผีหมู่บ้าน ซึ่งถือเป็นการสื่อสารกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เพื่อปกปักษ์รักษาให้สมาชิกในชุมชนมีสุขภาพที่ดีและได้ผลผลิตที่อุดมสมบูรณ์ พิธีกรรมนี้มีชื่อเรียกต่างกันไปในพื้นที่อำเภอแม่แจ่ม เรียกว่าทอกะจ่า Kwanchewan Buadaeng (2003) ซึ่งมีความหมายว่าการขึ้นนั่งในศาลาเพื่อเลี้ยงผี ทั้งนี้ในการจัดปีละ 1-2 ครั้งนั้นจะมีการทำศาลาขนาดเล็กแบบชั่วคราวเพื่อทำพิธีร่วมกัน ศาลาขนาดเล็กจะอยู่ใกล้ต้นไม้ใหญ่ซึ่งมักจะเป็นพื้นที่ที่จัดพิธีทุกปี ผู้เข้าร่วมจะเป็นผู้ชายที่เป็นตัวแทนแต่ละครัวเรือนซึ่งนำไก่มาครัวเรือนละหนึ่งตัว มาเชือดคอและทำอาหารกันรอบๆ ศาลา เมื่อทำอาหารเสร็จก็นำมารวมกันจัดสำรับเพื่อถวายให้กับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ผ่านการทำพิธีนำโดยฮีโข่ ซึ่งจะเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์มารับเครื่องเซ่นไหว้ โดยองค์ที่สำคัญที่สุดคือ ทีกะจ่าก่อกะจ่า หรือเจ้าแห่งแผ่นน้ำซึ่งรวมทั้งสิ่งมีชีวิตที่อยู่ในน้ำ และเจ้าแห่งแผ่นดินซึ่งรวมผืนป่าและสัตว์ที่อยู่ในป่า นอกจากนั้นก็เป็นการเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามธรรมชาติอื่นๆ

การแสดง มหรสพ และการละเล่น :

การแสดง มหรสพ และการละเล่น

การแสดง

สำหรับกะเหรี่ยงในประเทศไทย ถ้าเป็นทางภาคเหนือจะไม่นิยมร่ายรำ แสดงละครหรือแสดงดนตรี แต่จะเห็นได้ในกลุ่มกะเหรี่ยงโปทางตะวันตก เช่น งานของณัฐกานต์ บุญศิริที่ศึกษา การแสดงของคนกะเหรี่ยงโปในบริเวณอำเภอสังขละบุรี โดยมีการแยกประเภทและรายละเอียดดังนี้

เพลง

คนกะเหรี่ยงมี “ธา” ซึ่งเป็นเหมือนบันทึกทางประวัติศาสตร์ ความเข้าใจโลกและสภาพแวดล้อมที่คนกะเหรี่ยงมีอยู่ในแต่ละช่วงเวลา ครอบคลุมเรื่องราวที่บอกเล่าวิถีชีวิตคนกะเหรี่ยงทั้งหมด ทั้งตำนาน ความเชื่อ บทสอน ปรัชญา (วินัย บุญลือ, 2545:176) ทา เป็นเพลงพื้นบ้านที่ถูกสร้างสรรค์และพัฒนาขึ้นมาจากภูมิปัญญาของบรรพชนคนกะเหรี่ยง ซึ่งมีวัฒนธรรม ประเพณี ความเชื่อ ภาษาพูดและภาษาเขียนและวรรณกรรมอันเป็นเอกลักษณ์ของตนเอง (อัจฉรา รักยุติธรรมและคณะ, 2541)

ธา ของคนกะเหรี่ยงกล่าวกันว่ามีจำนวนมากกว่าใบไม้ในป่าถึงสามเท่า (วีระศักดิ์ ยอดระบำ, 2538) ในงานศึกษาของ สุนทร สุขสราญจิต (2551:171) ได้มีการแบ่งประเภท ทา ออกคร่าวๆ เป็น

1. ธาปลือแท้ เป็นเพลงที่ใช้ร้องในงานศพ เนื้อหาของทาเป็นการสาปแช่งปีศาจที่มาเอาตัวคนตายไป เป็นการชี้ทางให้กับดวงวิญญาณที่ตายไปสู่โลกของตนเองได้อย่างถูกต้อง ซึ่งจะเป็นทางที่ตาลปัตร หรือตรงกันข้ามกับความจริงบนโลก และเพื่อให้ขวัญของคนที่ยังอยู่ไม่ตามคนตายไป

2.ธาปลือไม่แท้หรือธาต่าจา เนื้อหาของทาจะไม่เกี่ยวข้องกับความตายเลย แต่เป็นลำนำสำหรับหนุ่มสาวใช้ร้องโต้ตอบกันรอบศพ เนื้อหาเป็นการหยอกล้อ ฝากรักแบบอ้อมๆผ่านบททา และแสดงให้เห็นถึงไหวพริบระหว่างชายหนุ่มหญิงสาวในการแก้ลำนำโต้ตอบกัน

3.ธาหมื่อเฉ่ หมื่อกอ หรือทาทั่วไป สามารถร้องหรือสั่งสอนกันได้ทุกที่ ทุกเวลาไม่จำกัดเพศและวัย เป็นที่นิยมร้องกันมากกว่าทาชนิดอื่นๆ เพลงรักระหว่างหนุ่มสาวก็อยู่ในทาประเภทนี้

4.ธาสะปร่า หรือ ธากะอิ เป็นทาที่นิยมร้องกันในกลุ่มผู้เฒ่าผู้แก่ เพื่อใช้ในการสั่งสอนหนุ่มสาว นิยมร้องในงานมงคลต่างๆ เช่น งานขึ้นปีใหม่ งานแต่งงาน เป็นต้น

5.ธาพาวา เป็นทาที่ใช้ร้องในงานมงคลเช่นเดียวกับทาสะปร่า แต่จะไม่จำกัดวัยของผู้ร้อง เป็นการร้องตอบโต้กันเพื่อแสดงให้เห็นถึงภูมิปัญญาของผู้ร้อง ให้ทั้งความสนุกสนาน เพลิดเพลิน ความรู้ คติสอนใจและความสามัคคี

6.ธามามีโพซะโฮ หรือเพลงกล่อมเด็ก

7.ธาซาหวิต้า เป็นเพลงที่แต่งขึ้นมาใหม่ ใช้ทำนองเพลงไทยหรือเพลงสากลให้จังหวะ ธาประเภทนี้มีทั้งเพลงทางศาสนาคริสต์เพลงทั่วไป จะมีการร้องประกอบเครื่องดนตรีทั้งเครื่องดนตรีพื้นบ้านหรือเครื่องดนตรีสมัยใหม่ และนำเอาทามาขับร้องประกอบด้วยก็ได้

เพลงกะเหรี่ยงได้สะท้อนให้เห็นถึงวิถีชีวิต วัฒนธรรม รวมทั้งความเปลี่ยนแปลงในสังคมของคนกะเหรี่ยงตั้งแต่อดีตเรื่อยมา พื้นที่เพลงได้ถูกใช้เพื่อบอกเล่าเรื่องราว ของคนกะเหรี่ยง และในอีกแง่หนึ่งถูกใช้เพื่อต่อสู้ เรียกร้องสิทธิให้กับคนกะเหรี่ยง ดังเช่นเพลงกะเหรี่ยงสมัยใหม่ หรือธาซาหวิต้า (ต่าซะหวิ ในสำเนียงของผู้เขียน) ในช่วงปลายพ.ศ. 2510-2520 เนื้อหาเพลงมักเกี่ยวกับความรัก หรือศาสนา นักร้องหรือนักดนตรีส่วนใหญ่เป็นลูกหลานคนกะเหรี่ยงที่เข้ามาเรียนในเมืองและอาศัยตามโบสถ์ จนกระทั่งช่วงปี 2530 เมื่อสังคมกะเหรี่ยงต้องเผชิญกับปัญหาที่ส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิต วัฒนธรรม ไม่ว่าจะเป็น ปัญหาด้านทรัพยากร ที่คนกะเหรี่ยงถูกมองว่าทำลายป่า การเกิดขึ้นของนโยบายของรัฐที่มากระทบกับชุมชนคนกะเหรี่ยง วาทกรรมด้านลบต่อคนกะเหรี่ยงเหล่านี้ ส่งผลต่อนักดนตรีกะเหรี่ยง เช่น ตุ๊โพ (ทองดี ธุรวร) จากเดิมที่เนื้อหาเพลงของตุ๊โพเกี่ยวกับความรักแต่ในช่วงที่สังคมกะเหรี่ยงเผชิญกับปัญหา ตุ๊โพได้เปลี่ยนเป็นแนวเพื่อชีวิตอย่างเต็มตัว อีกทั้งยังเกิดนักดนตรีกะเหรี่ยงขึ้นใหม่ ไม่ว่าจะเป็น ลีซะ ที่ได้ทำงานเพลงร่วมกับคนภายนอก คือ สุวิชานนท์ รัตนภิมล นักคิด นักเขียน นักดนตรี ที่มีผลงานเกี่ยวกับชาติพันธุ์และสิ่งแวดล้อมหรือ ตือโพ ซึ่งถือเป็นผู้ที่มีบทบาทอย่างสำคัญในการทำให้ เตหน่า เครื่องดนตรีกะเหรี่ยงกลับมามีชีวิต เป็นที่รู้จักอีกครั้งทั้งนี้เพราะตือโพมีเอกลักษณ์โดดเด่นคือ เล่นเตหน่า และมีความสามารถในการเล่นเตหน่าเป็นอย่างมาก (สุนทร สุขสราญจิต, 2551: 175)

นักดนตรีกะเหรี่ยง ได้ใช้พื้นที่ดนตรีในการต่อสู้ ในการบอกเล่าเรื่องราวตนเอง ทั้งเพื่อสื่อสารไปยังลูกหลานคนกะเหรี่ยงด้วยกันเอง และสื่อสารไปยังคนภายนอกวัฒนธรรม โดยใช้วิธีการทั้งการร้องเพลงผสมผสานระหว่างภาษากะเหรี่ยงและแปลเป็นภาษาไทย การสร้างสรรค์เพลงที่มีเนื้อหาพูดถึงวิถีชีวิต วัฒนธรรม การหันกลับมาเล่นเครื่องดนตรีพื้นบ้าน หรือแม้กระทั่งการนำเอาธา เข้ามาสอดแทรกในเพลงสมัยใหม่

ปัจจุบันผู้เขียนเห็นว่าการร้องเพลง ธา แบบดั้งเดิมเริ่มหายไป เนื่องจากลูกหลานคนกะเหรี่ยงไม่ได้มีการฝึกฝนและสืบทอด สะท้อนผ่านงานศพตากับยายผู้เขียน รุ่นหลานของตากับยายไม่มีใครร้องเพลงธาในงานศพได้ ต้องอาศัยผู้อาวุโสเป็นคนร้องแล้วหลานๆเดินวนรอบศพ ด้านหนึ่งธาแบบดั้งเดิมเริ่มหายไป แต่นักดนตรีกะเหรี่ยงปัจจุบัน กลับมีความสามารถในการจะสร้างสรรค์เพลงสมัยโดยสอดแทรกธา เข้าไป ให้มีความทันสมัยมากขึ้นและสามารถร้องประกอบเครื่องดนตรีได้หลากหลาย ธา จึงยังคงถูกสืบทอดต่อไปในสังคมคนกะเหรี่ยงแต่หากเปลี่ยนไปตามบริบทสังคม

เพลงกะเหรี่ยงยังคงมีบทบาทสำคัญในการขับเคลื่อนวิถีวัฒนธรรม และการเคลื่อนไหวของคนกะเหรี่ยง และยังถูกใช้เป็นเครื่องมือในการเคลื่อนไหว เพราะถึงแม้จะผ่านมาหลายทศวรรษ แต่ปัญหาของคนกะเหรี่ยงที่เคยเผชิญมา เช่น ปัญหาเรื่องทรัพยากร ปัญหาเรื่องสิทธิ การถูกตัดสินในแง่ลบ หรือแม้กระทั่งการเปลี่ยนแปลงในสังคมกะเหรี่ยงเอง ทั้งการเกิดขึ้นของการพัฒนา การหลงลืมวัฒนธรรมของลูกหลานคนกะเหรี่ยง ยังคงมีอยู่เรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน จึงเห็นได้ว่าปัจจุบันเพลงสมัยใหม่ของคนกะเหรี่ยงส่วนหนึ่งยังคงมีเนื้อหาที่เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิต วัฒนธรรม ทรัพยากรธรรมชาติ หรือยังนิยม นำเอาธามาสอดแทรกในเนื้อเพลง แม้ในอีกด้านหนึ่งเพลงที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับความรักก็มีมากและได้รับความนิยมไม่แพ้กัน

เครื่องดนตรี

ตัวอย่างของเครื่องดนตรีกะเหรี่ยง ประกอบไปด้วย

1.ซอ ระนาด (เสอะ เลาะ ปอกุ๊) เครื่องดนตรีประเภทสี ทำจากกระบอกไม้ไผ่ หรือกะลาน้ำเต้า คันซอทำจากไม้ไผ่ สายซอทำจากใยกาบกล้วย และตัวสีทำจากเส้นผมผู้หญิงหรือหางม้า ใช้ในการบรรเลงประกอบการขับลำนำ

2.กลองมโหระทึก (โกละ) เครื่องดนตรีประเภทตี ใช้ในโอกาสงานประเพณีต่างๆ เช่น ขึ้นปีใหม่ งานศพ เป็นต้น ไม่นิยมตีพร่ำเพรื่อ จะใช้ตีในโอกาสสำคัญและจำเป็นเท่านั้น เป็นเครื่องดนตรีที่มีค่าหาก หมู่บ้าน
ใดที่มีกลองมโหระทึกไว้เชื่อกันว่าหมู่บ้านนั้นจะมีความสุขและร่วมเย็น

3.พิณเตหน่า (เตหน่า) เครื่องดนตรีประเภทดีด ลักษณะฐานทำด้วยขอนไม้แกะเป็นรูกลวง คันโค้งงอเข้าหาตัวเอง จะขึงสายระหว่างฐานและคันโดยสายจะมีทั้งหมด 6 เส้น 7 เส้น 8 เส้น หรือ 12 เส้น ใช้ในการบรรเลงประกอบกับขับลำนำสามารถเล่นได้ทุกโอกาส

4.ฆ้อง (โม) เครื่องดนตรีประเภทตี ลักษณะไม่ใช่เครื่องดนตรีที่คนกะเหรี่ยงทำขึ้นเองแต่ได้รับอิทธิพลมาจากคนมอญ เนื่องจากคนกะเหรี่ยงและมอญมีความใกล้ชิดกันทางสายเลือดและถิ่นที่อยู่อาศัย

5.ฉิง ฉาบ (จว๊ะ) เครื่องดนตรีประเภทตีทำมาจากทองแดงผสมเหล็ก ลักษณะหนึ่งชุดจะมีอยู่สองข้าง เป็นเครื่องดนตรีที่ได้รับอิทธิพลมาจากมอญเช่นกัน

6.กลอง (เดอ) เครื่องดนตรีประเภทตี ทำมาจากไม้ ลักษณะกลมกลวง เรียงลงไปถึงส่วนหางและบานออกที่สุดปลายหาง ส่วนหัวจะขึงดัวยหนังสัตว์ เช่น วัว หรือแพะ ใช้ในงานประเพณีบางโอกาส และนิยมเล่นมากในงานมงคลสมรส โม จว๊ะ เดอ นิยมเล่นร่วมกัน จะขาดอันใดอันหนึ่งไม่ได้

7.แตร (แกว) เครื่องดนตรีประเภทเป่า ทำมาจากเขาสัตว์หรืองาสัตว์ เช่นงาช้าง เขาควาย เขาวัว เขาเลียงผา เป็นต้น ใช้ในการเป่าขณะเดินทางไปทำงานตามไร่นาในฤดูเก็บเกี่ยวข้าว

8.ปี่ (ปี๊) เครื่องดนตรีประเภทเป่า ทำมาจากไม้ไผ่ ใช้ในโอกาสทั่วๆไปและสามารถเป่าได้ทุกเพศทุกวัย

9.ไม้ทำเสียง (ส่อ เฆ) เครื่องดนตรีประเภทเป่า และดีด พร้อมๆกัน ทำมาจากไม้ไผ่ ใช้ในโอกาสทั่วๆไปและสามารถเล่นได้ทุกเพศทุกวัย(สน และคณะ, 2554: 32-34)

วรรณกรรมท้องถิ่น :

วรรณกรรมท้องถิ่น

ตำนานที่ 1. ตำนานเรื่องพระเจ้าสร้างโลก

ตำนานเรื่อง “หนังสือทอง” ซึ่งกล่าวถึง การที่ยวามาเยี่ยมลูก ๆ บนโลก และก่อนที่จะกลับก็ได้เรียกพี่น้องซึ่งเป็นบรรพบุรุษของกลุ่มชนต่าง ๆ มาพบเพื่อจะได้มอบ "หนังสือทอง" ซึ่งเป็นที่รวมของความรู้ที่จะนำไปสู่ความเจริญรุ่งเรือง ในบรรดาพี่น้องเหล่านี้ กะเหรี่ยงเป็นพี่คนโตสุด และมีน้องผิวขาวเป็นน้องเล็กสุด (white brother) กะเหรี่ยงกำลังยุ่งกับการทำงานในไร่ พระเจ้าจึงฝากน้องให้เอาหนังสือทองมาให้ กะเหรี่ยงตะโกนบอกให้เอาวางไว้ที่ตอไม้ท้ายไร่ แต่ปรากฏว่าลืม ทิ้งไว้ พอเผาไร่ หนังสือทองก็ไหม้ไปด้วย (บางตำนานบอกว่าถูกฝนตกชะ จนตัวหนังสือเลือน)อย่างไรก็ดี ไก่ได้มาจิกขี้เถ้า(หรือซาก) ของหนังสือทองทำให้ไก่ได้ความรู้ต่าง ๆ ที่อยู่ในสมุดนั้นไป ซึ่งเป็นที่มาของพิธีกรรมของกะเหรี่ยงที่จะทำนายเรื่องราวในอนาคตผ่านการเสี่ยงทายลักษณะของกระดูกไก่ ส่วนน้องผิวขาวคนเล็กสุด ได้นำความรู้จากหนังสือทองไปสร้างบ้านเมืองได้ใหญ่โต และมีความเจริญด้านเทคโนโลยีเป็นอย่างมาก กะเหรี่ยงยังคาดว่าน้องผิวขาว จะเอาหนังสือมาให้ ดังปรากฏในซอของกะเหรี่ยงที่ว่า "ลิ ทู ลิ เจ ลิ ปา ยวา ลิ ลอ ม่า เฮ ลอ กอลา" ซึ่งแปลว่าหนังสือศักดิ์สิทธิ์ที่หายไป ชาวต่างประเทศจะเอาคืนมาให้ (ดู เปรมพร2537) ถึงแม้ตำนานจะมีรายละเอียดที่แตกต่างกันไปในแต่ละท้องถิ่น แต่สาระสำคัญนี้ ได้ถูกนำมาเน้นย้ำโดยมิชชันนารีว่า ความทุกข์ยากของกะเหรี่ยงมีผลมาจากการกดขี่ของพม่า ดังที่มิชชันนารีคนหนึ่งบันทึกคำร้องในซอของกะเหรี่ยงไว้ว่า

เมื่อพระเจ้าจากไป

กะเหรี่ยงกลายเป็นทาสของพม่า

กลายเป็นลูกของป่า และลูกหลานของความยากจน กระจัดกระจายอยู่ทุกหนแห่ง

คนพม่าใช้แรงงานจากเขาอย่างหนัก จนเขาล้มลงตายในป่า หรือไม่ก็มัดแขนเขาไพล่หลัง

และตีด้วยแซ่

ผู้ที่ปรากฏในตำนานที่สำคัญอีกตนหนึ่งคือ มีกอลี ซึ่งดูเหมือนจะเป็นผู้หญิงและมีภาพลักษณ์ของการเป็นคนที่ปลิ้นปล้อนหลอกลวง ไม่เชื่อฟังยวาและทำให้คนกะเหรี่ยงต้องเผชิญกับปัญหาต่างๆ มาจนถึงปัจจุบัน ดังเรื่องเล่าที่ว่า

ยวาบอกว่าเมื่อคนตาย ให้เอาใบกล้วยห่อศพและเอาเชือกกล้วยมัดไว้ เมื่อใบกล้วยเริ่มเป็นสีเหลือง คนตายก็จะฟื้นคืนชีพ เมื่อมึกอลีได้ยินยวาแนะนำเช่นนั้น ก็เถียงว่าถ้าทำเช่นนั้น กว่าคนจะฟื้นคืนชีพก็ใช้เวลานานมาก และบอกให้ใช้วิธีการของเธอเองนั่นคือ ใช้เสื่อที่สานจากไม้ไผ่ห่อศพและใช้ด้ายขาวมัดไว้ และให้มีการร้องธา ในงานศพ ผู้คนก็เชื่อและทำตามที่มึกอลีบอก ซึ่งก็ปรากฏว่าคนไม่ฟื้นคืนชีพอีกเลย

(Kwanchewan Buadaeng, 2003: 54-55)

วินัย บุญลือ (2545) เล่าถึงตำนานพระเจ้าสร้างโลกว่า เริ่มแรกเดิมทีนั้น ยวา (ตามความเชื่อนี้เข้าใจกันว่าเป็นบุรุษเทศ ได้ท้องมนุษย์ที่น่อง เมื่อได้เวลาแล้วก็สับน่องจนละเอียดแล้วโปรยออกไปบนพื้นดินให้กำเนิดเป็นมนุษย์นานาเผ่าพันธุ์ ยวาโปรยน่องที่สับออกไปครั้งแรกทำให้เกิดเป็นปกาเกอะญอ ซึ่งถือว่าเป็นบุตรหัวปี มีหน้าที่ต้องดูแลบ้านและน้องๆ ยวาได้โปรยน่องสับต่อไปจนเกิดเป็นคนจีน คนไทย ฝรั่ง ฯลฯ กลุ่มคนที่มีจำนวนมากเหล่านี้เป็นเพราะยวาได้โปรยหลายครั้งส่วนปกาเกอะญอนั้นยวาโปรยครั้งเดียวจึงเป็นชนกลุ่มน้อยไป

เมื่อยวาได้สร้างสรรพสิ่งและมวลมนุษย์เสร็จแล้วก็จะกลับไปสู่ดินแดนของยวาแต่ก่อนที่จะกลับนั้นยวาต้องการหาผู้ที่จะมาดูแลรักษาโลกและมนุษย์แทนพระองค์เพราะไม่ต้องการให้มนุษย์ต้องเผชิญกับความไม่รู้ในโลกแต่ลำพัง จึงต้องการผู้ที่มีความสามารถฉลาดปราดเปรื่องที่สุดเพื่อจะทำหน้าที่แทนยวาได้

ดอเสอะก๊ะ ซึ่งแปลว่ายักษ์ขออาสาดูแลโลกและมนุษย์แทน ยวาจึงต้องเข้ามาทดสอบความสามารถ โดยวาจะได้ซ่อนตัวให้ดอเสอะก๊ะเสาะหาให้พบจึงจะถือว่าผ่านการทดสอบ ยวาได้ไปซ่อนตัวในใบโพธิ์ (เขล่อ หล่า) แต่ดอเสอะก๊ะหาเท่าไรก็ไม่เจอในที่สุดก็ยอมแพ้ ยวาก็ออกจากใบโพธิ์และให้ดอเสอะก๊ะไปซ่อนตัวแล้วยวาจะหาบ้าง ดอเสอะก๊ะหนีลงไปซ่อนตัวใต้นำแต่ด้วยความรีบเร่งจึงไม่ได้ระวังรอยเท้าบนหาดทราย ยวาจึงหากดอเสอะก๊ะพบในเวลาไม่นานนัก ยวาจึงตัดสินใจว่า ดอเสอะก๊ะไม่มีความสามารถที่จะดูแลโลกสรรพสิ่งและมนุษย์ได้

ยวาจึงต้องหาผู้มาแทนต่อไปและในที่สุด หมื่อคาเขล่อ ได้เข้ามาอาสาที่จะทำหน้าที่แทนยวา และต้องผ่านการทดสอบเช่นเดียวกับดอเสอะก๊ะ ยวาได้แปลงร่างเป็นใบโพธิ์ครั้งหนึ่งแล้วให้หมื่อคาเขล่อหาตัว หมื่อคาเขล่อจึงเป่าให้ใบโพธิ์ทั้งหมดหล่นจากต้น สักพักหนึ่งใบโพธิ์ก็เริ่มแห้งเหลือเพียงใบเดียวที่ยังคงเขียวอยู่ตลอด หมื่อคาเขล่อจึงรู้ว่ายวาซ่อนตัวอยู่ในใบนั้นจึงเรียกให้ปรากฏตัว ยวาจึงยอมปรากฏตัวและอนุญาตให้หมื่อคาเขล่อดูแลมนุษย์และสรรพชีวิตทั้งมวลแทนยวาได้ แต่ดอเสอะก๊ะไม่พอใจเป็นอย่างยิ่งจึงเริ่มต่อสู้กับยวา ยิ่งสู้ยิ่งทำให้สมุนของดอเสอะก๊ะเพิ่มขึ้นเรื่อยๆยิ่งสู้ก็ยิ่งเพิ่มจำนวน หมื่อคาเขล่อมาช่วยยวาต่อสู้ก็ยังไม่สามารถชนะได้ จนกระทั้งต้องเกิดการเจรจาหย่าศึก ยวาได้แบ่งมนุษย์ออกเป็นสองกลุ่มซึ่ง ณ กาลเวลานั้นมีมนุษย์เพียงสิบหลังคาเรื่อย ยวามอบให้ดอเสอะก๊ะสามครอบครัวและมอบให่หมื่อคาเขล่อเจ็ดครอบครัว

ก่อนที่ยวาจะจากไปจึงถามทั้งหมื่อคาเขล่อและดอเสอะก๊ะอีกครั้งว่า จะเอาอะไรเป็นสิ่งตอบแทนในการดูแลโลก ดอเสอะก๊ะขอกินมนุษย์ 1 คนทุก 7 ปี ส่วนหมื่อคาเขล่อขอให้มนุษย์นำหมู 1 ตัวและไก่1 ตัวมาเลี้ยงกินทุกปีเพื่อตอบแทนบุญคุณที่ได้ดูแลสรรพสิ่งในโลกนี้ จากนั้นยวาก็จากไปสู่ดินแดนของตนโดยขึ้นไปทางต้นโพธิ์และก่อนที่จะหายตัวเข้าสู่พิภพที่มองไม่เห็นนั้น ยวาหักกิ่งโพธิ์ไว้เป็นพยานและสั่งให้มนุษย์ดูแลสรรพสิ่งที่พระองค์ได้ทรงสร้างไว้อย่างดี โดยให้รื้อฟื้นด้วยการประกอบพิธีกรรมประจำปีเป็นการระลึกถึงพันธะสัญญา

“ยวา เกอะ เก เกลาะ หน่อ เขล่อ เด เขล่อ ดอ จ่า ยวาโข่ หวี่ เก”

“ยวาจะจากไปหมายกิ่งโพธิ์ไว้ ยามที่โพธิ์แตกหน่อยวาจะกลับมาเยือน”

ชาวปกาเกอะญอจึงต้องเลี้ยงหมื่อคาเขล่อด้วยไก่ 1 ตัว หมู 1 ตัว ทุกๆปีเพื่อเป็นการตอบแทนพระคุณของหมื่อคาเขล่อที่คอยดูแลมนุษย์และสรรพสิ่งแทนยวา ยามใดที่มนุษย์ต้องอยู่ในโลกนี้จึงต้องระลึกอยู่เสมอว่าดินแดนนี้มีเจ้าของ (เกอะ จ่า โอะ) ที่คอยดูแลอยู่ นอกจากหมื่อคาเขล่อจะทำหน้าที่ดูแลสรรพสิ่งแล้วยังเป็นผู้กำหนดชะตาชีวิตให้มนุษย์ด้วย หมื่อคาเขล่อจะสถิตอยู่ในดินแดนระหว่างชีวิตและความตายอยู่ระหว่างโลกของผู้เป็นและโลกของผู้ตาย (วินัย บุญลือ, 254 5: 74-75)

ตำนานที่ 2.ตำนานเรื่องเทาะแมป่า

เทาะแมป่า เป็นตำนานที่โด่งดังของคนกะเหรี่ยง มักจะได้รับการเล่าขานกัน และพูดถึงกันบ่อยครั้ง ทั้งนี้รายละเอียดภายในของการเล่าตำนานเรื่องนี้อาจมีความแตกต่างกันไป ตามแต่ผู้เล่าแต่ละคนสำหรับเว็ปไซต์ https://www.baanjomyut.com/library/karen/14.html ได้เล่าถึงตำนานเทาะแมป่าไว้ว่า

เล่าว่าครอบครัวหนึ่งประกอบด้วยบิดาและบุตรชายสองคน ส่วนมารดาได้ตายไปตั้งแต่บุตรยังเล็ก เมื่อถึงเวลาอันควรแก่การจากไปของบิดา บิดาได้เรียกทั้งสองคนสั่งเสียว่า “ลูกทั้งสองเอ่ย พ่อต้องจากไปแล้วเจ้าทั้งสอง จงรักกันและอยู่ด้วยกันดีๆ นะ พ่อไม่มีมรดกอะไรที่จะให้เจ้าทั้งสอง มีเพียงเขี้ยวหมูทองและเขี้ยวหมูเงินอย่าละหนึ่งเล่ม กลองทองและกลองเงินอย่างละหนึ่งตัว ให้เจ้าทั้งสองแบ่งกันตามนี้ คือคนใดเอากลองทองให้เอาเขี้ยวหมูเงิน ถ้าเอากลองเงินให้เอาเขี้ยวหมูทอง จะเอากลองทั้งสองตัวเพียงผู้เดียวไม่ได้”

สั่งเสียเสร็จแล้วไม่นานบิดาก็ตายจากไป แต่น้องชายเจ้าจอมโลภเมื่อบิดาตายไปแล้วก็แย่งกลองเงินและกลองทองแต่เพียงผู้เดียว พี่ชายพยายามเกลี้ยกล่อมเท่าใดก็ไม่ยอมฟัง สุดท้ายพี่ชายก็ยื่นคำขาดว่า เมื่อเจ้าไม่ยอมทำตามคำสั่งเสียของพ่อแล้ว ชาตินี้แผ่นดินนี้เราทั้งสองจะอยู่ร่วมกันไม่ได้ หากเจ้าอยู่ที่นี่พี่ก็ต้องจากไป หากพี่อยู่ที่นี่เจ้าก็ต้องจากไปให้เจ้าเลือกเอาเองเถิด

เมื่อได้ยินดังนั้นแล้วน้องชายก็บอกกับพี่ชายว่าจะขอเลือกอยู่ที่นี่ เมื่อเป็นเช่นนั้นพี่ชายก็หยิบเขี้ยวหมูทั้งสองเล่มใส่ย่าม แล้วก็ออกเดินทางจากน้องไป เนื่องจากน้องจอมโลภเอากลองแต่เพียงผู้เดียวจึงมีชื่อว่า “หน่าก่าโกละ” แปลว่า “จอมโลภกลอง” ส่วนพี่ชายได้รับเขี้ยวหมูไปทั้งสองเล่ม จึงมีชื่อว่า “เทาะแมป่า แปลว่า “ราชาเขี้ยวหมู”

เทาะแมป่าเดินทางไปกระทั่งถึง “ทีแซะแมะยวา” แปลว่า น้ำเซาะทรายไหล (สันนิษฐานกันว่าเป็นดินแดนทะเลทรายแถบไซบีเรีย) เมื่อจะข้ามฟากไปก็ไม่สามารถทำได้บังเอิญก็เหลือบไปเห็นน้ำเต้า 2 ลูก จึงสวมเท้าแล้วก็ข้ามฟากได้ เมื่อข้ามไปฟากโน้นก็พบแผ่นดินอันอุดมสมบูรณ์ เต็มเปี่ยมด้วยพืชพรรณธัญญาหาร ชีวิตผู้คนเพียบพร้อมด้วยความรักความเอื้ออาทรแก่กันและกัน เทาะแมป่าจึงปักฐานลงรากอยู่ที่นั่น และอาศัยอยู่อย่างมีความสงบสุข

ฝ่ายหน่าก่าโกละเมื่อพี่ชายเทาะแมปาจากไปแล้วก็เกิดความทุกข์ยิ่งนักขึ้นทำมาหากินด้วยความยากลำบาก และเวลาออกจากบ้านก็ต้องแบกกลองทั้งสองตัวไปด้วย เพราะหากเอาไว้ที่บ้านก็เกรงว่าจะมีคนมาขโมย ยามนอนก็หลับตาไม่ลงเพราะกลัวจะถูกปล้นความคิดกังวล เวียนวนอยู่แต่กลองทั้งสองนี้ ที่สุดก็สำนึกผิดจึงออกเดินทางตามหาพี่ชายเพื่อคืนกลองให้

หน่าก่าโหละตามหาเทาะแมปาโดยแบกกลองทั้งสองตัวด้วยความเหน็ดเหนื่อยที่สุดเมื่อถึงเวลาพลบค่ำก็พบร่องรอยเทาะแมปาที่ก่อไฟ ยังลุกโชนอยู่และใบตองกล้วยป่าที่มุงเพิงยังเขียวสดอยู่ก็นึกดีใจว่า อีกไม่นานตนเองก็จะตามทันเทาะแมป่าแล้ว หน่าก่าโกละก็ค้างที่นั่นหนึ่งคืนวันรุ่งขึ้นก็ออกเดินทางต่อ พลบค่ำวันที่สามเขาได้พบร่องรอยพี่ชายอีก

คราวนี้เหลือแต่เถ้าถ่านเย็นสนิทและใบตองกล้วยป่าเน่าเปื่อยผุพังเหลือแต่ก้าน แต่เขาก็ยังไม่หมดความหวัง วันรุ่งขึ้นก็ออกเดินทางต่อไป เดินทางจนกระทั่งถึง “ทีแซะแมะยวา” หน่าก่าโกละสังเกตเห็นร่องรอยการข้ามของเทาะแมปาโดยมีน้ำเต้าสวมไว้ที่เท้า ส่วนเขาไม่มีน้ำเต้าจึงไม่สามารถติดตามเทาะแมป่าได้อีกต่อไป จึงตัดสินใจทิ้งกลองไว้ที่นั่นแล้วก็เดินทางกลับไป ตำนานนี้ได้ถูกบันทึกด้วยบทกลอนไว้ว่า..

หน่าก่าโกละ ลอก่า ลอกือ
โจ่ เก เทาะแมป่า เตาะ คลึ
หน่าก่าโกละโลภกลองดีนัก
สมน้ำหน้าที่ตามเทาะแมป่าไม่ทัน

เทาะ แม ป่า เก เลอ หมื่อ เคลอ
เก เหน่ ต่า โปก ต่า ปก่อ เหลอะ
เทาะแมป่าจากไปแล้วแต่ไกลโพ้น
จากไปพร้อมกับความสงบสุขทั้งมวล

ณ เวลานี้หน่าก่าโกละและเทาะแมป่าสองพี่น้องต่างอาศัยคนละโลก โลกของหน่าก่าโกละเต็มไปด้วยความทุกข์ยากลำบากต้องทำงานหนักตากแดด ตากฝนทำมาหาเลี้ยงชีพด้วยความเหน็ดเหนื่อย หนึ่งวันก็ต้องอาหารสามมื้อทำงานสามปีเพียงพอสำหรับหนึ่งปี ตรงกันข้ามกับโลกของเทาะแมปาที่เต็มเปี่ยมไปด้วยความสงบสุขปราศจากการทะเลาะวิวาท ผู้คนมีการช่วยเหลือเกื้อกูลซึ่งกันและกัน สามวันกินอาหารหนึ่งมื้อ ทำงานหนึ่งปีเพียงพอสำหรับสามปี ต้นข้าวใหญ่เท่าต้นกล้วย เมล็ดข้าวใหญ่เท่าฟักเขียว

เมื่อเล่าตำนานนี้จบแล้วคนกะเหรี่ยงจะทิ้งด้วยความวาดหวังว่าโลกที่เขาอาศัยในเวลานี้ คือโลกของหน่าก่าโกละและลูกหลานให้พ้นจากสภาพของความทุกข์ยากลำบาก เมื่อถึงวันนั้นแผ่นดินโลกที่หน่าก่าโกละอาศัยอยู่นี้ก็จะกลับคืนสู่สภาพแห่งความสุขสมบูรณ์อีกครั้งหนึ่ง เว็บไซต์: https://www.baanjomyut.com/library/karen/14.html)

นิทาน

นิทานที่ 1: หน่อหมือเอ

นานมาแล้ว มีหญิงนางหนึ่งชื่อหน่อหมื่อเอ วันหนึ่งซูลอเล สามีของเธอต้องเดินทางไกลและได้กำชับนางไว้ว่า ไม่ให้ปล่อยหมูออกไปหากินนอกบ้าน หลังจากสามีเดินทางออกจากบ้าน หน่อหมื่อเอก็ลืมคำสั่งของสามี ได้ปล่อยหมูให้ออกไปกินนอกบ้าน ทำให้หมูถูกงูใหญ่รัดและลากตัวไป

หน่อหมื่อเอ ออกไปตามหาหมูของตนเอง จนเมื่อพบหมูตนเองที่โดนงูพันตัวไว้ หน่อหมื่อเอจึงได้ใช้ไม้พันด้ายตีงู จนงูปล่อยหมูแต่งูกลับรัดร่างของหน่อหมือเอแทนและลากไปที่โพรงงูใหญ่ ขณะอยู่ในโพรงงูใหญ่ งูใหญ่บังคับให้หน่อหมื่อเอทอผ้าให้ หน่อหมื่อเอได้แกะลวดลายผ้าทอจากลายหนังงูจนกลายเป็นลวดลายผ้าทอของคนกะเหรี่ยง 7 ลวดลาย

ฝั่งซูลอเลเมื่อกลับมาบ้าน ได้รู้ข่าวการหายตัวไปของเมียรักจากนกเขาตัวหนึ่ง เขาจึงรีบเดินทางไปช่วย เขาพยายามขุดโพรงเพื่อตามงูใหญ่จนเสียมหักไปเจ็ดเล่มแต่ไม่สำเร็จ จึงอ้อนวอนงูใหญ่ให้ปล่อยตัวหน่อหมื่อเอ โดยเขาจะยอมแลกกับทุกอย่างที่งูต้องการ งูใหญ่จึงบอกกับซูลอเลว่า อยากกินเลือด ซูลอแลตัดนิ้วตัวเองจนเลือดไหล นำไปให้งู แต่งูกลับบอกว่าอยากกินเลือดที่คอ ซูลอเลจึงนำเลือดจากคอไก่ หมู วัว และควายแต่งูไม่ยอมกิน จนในที่สุดซูลอเลจึงเชือดคอตัวเองจนตาย งูใหญ่จึงยอมปล่อยหน่อหมื่อเอไป

ในขณะที่ชาวบ้านช่วยกันเผาศพซูลอเล หน่อหมื่อเอออกอุบายชี้ให้ชาวบ้านดูนกเขาตัวงามที่บินอยู่บนฟ้า ขณะที่ชาวบ้านพากันแหงนมองไปบนฟ้า หน่อหมื่อเอจึงกระโดดเข้ากองไฟเพื่อตายตามซูลอเลไป เมื่อชาวบ้านเห็นดังนั้นจึงรีบนำเอาน้ำในกระบอกไม้ไผ่เจ็ดกระบอกที่หน่อหมือเอเตรียมไว้เพื่อจะได้ช่วยกันดับไฟ แต่ปรากฏว่าในกระบอกนั้นกลับกลายเป็นน้ำมันหมูจึงทำให้ไฟยิ่งลุกเผาร่างหน่อหมือเอจนเสียชีวิต

นิทานเรื่องนี้มักจะถูกเล่าโดยมีนัยยะที่แฝงอยู่ในนิทาน คือ เป็นเรื่องการทำนายของคนกะเหรี่ยงสมัยก่อน โดยเชื่อว่าในอนาคตข้างหน้าจะเกิดการเปลี่ยนแปลงกับสังคมคนกะเหรี่ยง งูใหญ่ เปรียบเสมือน ถนนที่จะเข้ามาในหมู่บ้าน ถนนที่เป็นตัวแทนของความทันสมัย ความสะดวกสบาย เมื่องูใหญ่เข้ามาก็จะกลืนกินคนกะเหรี่ยง ความทันสมัยที่เข้ามาจะสร้างความเปลี่ยนแปลงต่อชุมชนคนกะเหรี่ยง คนจะเดินทางออกนอกหมู่บ้านมากขึ้น ในชุมชนเองก็จะมีคนข้างนอกเข้ามา วัฒนธรรม ประเพณีจะถูกกลืนกินด้วยวัฒนธรรมจากภายนอก (เล่าโดยพระภูวเดช นถกโร, 2563)

นิทานที่ 2. เจ๊าะโพแค (เด็กกำพร้า)

กาลครั้งหนึ่งมีหมู่บ้านหนึ่งมีวิถีชีวิตในการทำไร่ แต่ได้ผลผลิตไม่พอกินกันในแต่ละปี ทุกครอบครัวจึงต้องหาของป่าเพื่อนำไปแลกข้าวที่หมู่บ้านอื่น มีเด็กกำพร้าอยู่คนหนึ่งซึ่งอาศัยอยู่คนเดียว (ไม่มีพ่อแม่) เมื่อชาวบ้านออกไปหาของป่าเด็กกำพร้าก็ขอไปด้วย แต่พวกชาวบ้านก็ไม่ยอมให้เด็กกำพร้าไปด้วย พอชาวบ้านเดินทางไปได้สักพักหนึ่งก็ได้พบแม่เฒ่าคนหนึ่งกำลังติดอยู่ในกอหวายแม่เฒ่าได้ร้องเรียกให้ชาวบ้านเหล่านั้นมาช่วยตัวเองออกไปจากกอหวาย แต่พวกชาวบ้านกำลังรีบเร่งเดินทาง และพลันคิดว่าไม่มีเวลาพอที่จะต้องมาเสียเวลาช่วยใคร จึงพากันออกเดินผ่านแม่เฒ่าไป

เมื่อเด็กกำพร้าเดินทางมา แม่เฒ่าก็ร้องเรียกให้เด็กกำพร้ามาช่วย เด็กกำพร้าเห็นดังนั้นจึงรีบเข้าไปช่วยเหลือแม่เฒ่าด้วยมีดเก่าๆ เล่มหนึ่งที่เขามี เขาจึงต้องใช้ความพยายามมากในการช่วยแม่เฒ่าออกมาจากกอหวาย และในที่สุดเขาก็ช่วยแม่เฒ่าออกมาจากกอหวายได้ แม่เฒ่าได้ถามไถ่เด็กกำพร้าว่ากำลังจะเดินทางไปไหน เด็กกำพร้าได้เล่าให้แม่เฒ่าฟังถึงเรื่องที่หมู่บ้านกำลังประสบอยู่ และตนเองกำลังจะออกไปหาของกินในป่า แม่เฒ่าจึงได้ทักท้วงไม่ให้เด็กกำพร้าไปหาของป่าและรับปากว่าจะช่วยเหลือเขาเอง จากนั้นแม่เฒ่าก็ให้เด็กกำพร้าพากลับบ้าน

พอไปถึงบ้านแม่เฒ่าก็หุงข้าวให้เด็กกำพร้ากิน แต่เด็กกำพร้าเกิดแปลกใจว่าบ้านตนเองนั้นไม่มีข้าวสารเลย แล้วทำไมแม่เฒ่าถึงหุงข้าวได้ เด็กกำพร้าเกิดความสงสัยจึงซุ่มแอบดูแม่เฒ่า เขาจึงเห็นข้าวสารที่ไหลออกมาจากเล็บของแม่เฒ่า เด็กกำพร้าจึงรู้ว่าแม่เฒ่านั้นไม่ใช่คนธรรมดาแน่ๆ

ต่อมาเมื่อถึงฤดูทำไร่ แม่เฒ่าก็ได้ให้พันธุ์ข้าวกับเด็กกำพร้า เด็กกำพร้าก็นำพันธุ์ข้าวไปปลูกจนเต็มไร่ เด็กกำพร้าก็เฝ้าดูแลอย่างดี จวบจนถึงฤดูเก็บเกี่ยว เด็กกำพร้าเกี่ยวข้าวอย่างไรก็เกี่ยวไม่หมด กว่าจะเกี่ยวเสร็จก็ใช้เวลาไปหลายวัน เมื่อถึงเวลาตีข้าว เด็กกำพร้าก็ใช้เวลาในการตีอยู่หลายวัน ยามแบกข้าวกลับบ้านก็แบกอยู่หลายวัน พอหมดฤดูการเก็บเกี่ยว แม่เฒ่าก็บอกกับเด็กกำพร้าว่า ให้เจ้าเอาข้าวเอาไก่ไปเลี้ยงที่ไร่ (ทำพิธีที่ไร่ด้วย)เด็กกำพร้าก็ทำตาม ขณะที่เด็กกำพร้ากำลังทำพิธีอยู่นั้น แม่เฒ่าก็กินข้าวกับไก่ของเด็กกำพร้านั้นจนหมด จากนั้นแม่เฒ่าก็กลายร่างเป็นนกฟ้า แล้วบินขึ้นสวรรค์ไป เมื่อเด็กกำพร้าเห็นเช่นนั้นถึงกับทำอะไรไม่ถูก ได้แต่ยืนงงกับเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นเบื้องหน้าของตนเอง หลังจากเหตุการณ์นั้นผ่านไปเด็กกำพร้าก็ขยันทำงานและได้ข้าวมากในทุกๆปี และทุกครั้งหลังเก็บเกี่ยวข้าวเสร็จ เด็กกำพร้าก็จะทำพิธีส่งนกฟ้าขึ้นสวรรค์ตลอดมาตราบจนทุกวันนี้คนกะเหรี่ยงซึ่งสืบเชื้อสายมาจากเด็กกำพร้าก็ยังคงทำพิธีเลี้ยงส่งนกฟ้าขึ้นสวรรค์ทุกปีมิได้ขาด

เจ๊าะโพแค (เด็กกำพร้า) ที่ปรากฏในนิทานคนกะเหรี่ยงมักเป็นเด็กที่ขยัน เป็นคนดี เป็นตัวแทนของการทำความดี ในนิทานเด็กกำพร้าเรื่องนี้มีการเชื่อมโยงกับวิถีชีวิตของคนกะเหรี่ยงในการทำไร่หมุนเวียน ซึ่งเป็นวิถีการผลิตที่สำคัญของคนกะเหรี่ยง แสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์ของคนกะเหรี่ยงกับธรรมชาติ การให้ความเคารพต่อทรัพยากรธรรมชาติ ที่เป็นเหมือนแหล่งชีวิต แหล่งอาหาร ในการทำไร่หมุนเวียนนั้นคนกะเหรี่ยงต้องมีพิธีกรรมต่างๆตั้งแต่เริ่มแรกจนถึงหลังเก็บเกี่ยว สำหรับพิธีกรรมเลี้ยงส่งนกฟ้าขึ้นสวรรค์ เพื่อเป็นการขอบคุณที่นกฟ้าช่วยดูแลไร่ตลอดทั้งปี (นกฟ้าบางพื้นที่จะเรียกว่า โถ่บิโข่) (เล่าโดยพระภูวเดช นถกโร, 2563)

นิทานที่ 3.เจ๊าะเกอะโดะ (คนขี้เกียจ)

เจ๊าะเกอะโดะอาศัยอยู่กับพ่อและแม่ เจ๊าะเกอะโดะนั้นขี้เกียจเป็นที่สุด ไม่ยอมอาบน้ำอาบท่า ตลอดทั้งปีทั้งชาติ เจ๊าะเกอะโดะมักจะโดนพ่อแม่ดุด่าเสมอในการที่เขาไม่ยอมอาบน้ำ อยู่มาวันหนึ่งเมื่อโดนพ่อกับแม่ดุด่าบ่อยครั้ง เจ๊าะเกอะโดะจึงได้ขูดขี้ไคลตัวเองตามเนื้อตัวออกมา ขูดออกมาจนเต็มกระด้ง 1 ใบ พอขูดขี้ไคลตัวเองแล้วเจ๊าะเกอะโดะจึงได้นำขี้ไคลในกระด้งนั้นไปตากแดด แล้วได้กำชับผู้เป็นป้าว่า ให้ช่วยดูขี้ไคลตัวเองที่ตากไว้ด้วย อย่าให้ไก่ของป้าต้องมาทำกระด้งของตนตกพื้นอย่าเด็ดขาด ไม่เช่นนั้นตนจะยึดเอาไก่ของป้ามาเป็นของตนเอง ผู้เป็นป้าจึงได้ตกปากรับคำเพราะคิดว่าไก่ของตนจะไม่ไปทำให้กระด้งขี้ไคลของเจ๊าะเกอะโดะตกพื้นแน่ๆ แต่แล้วจู่ๆก็มีไก่ตัวหนึ่งบินไปโดนกระด้งขี้ไคลของเจ๊าะเกอะโดะจนกระด้งหล่นลงพื้น ฝ่ายเเจ๊าะเกอะโดะรู้ข่าวจึงได้ยึดเอาไก่ของป้ามาเป็นของตนเอง

จากนั้นเจ๊าะเกอะโดะได้เดินทางออกจากหมู่บ้าน จนไปพบหมู่บ้านหนึ่ง ในหมู่บ้านกำลังมีงานศพเจ๊าะเกอะโดะได้ขึ้นไปในบ้านและได้นำไก่ของตนไปในบ้านด้วย ในขณะที่ทุกคนกำลังทำพิธี ขับร้องลำนำในงานศพ ทุกคนจึงพากันเดือดร้อนที่เจ๊าะเกอะโดะนำไก่ขึ้นมาด้วย แต่เจ๊าะเกอะโดะยังยืนยันที่จะนำไก่ขึ้นมาในบ้านด้วย โดยกล่าวว่า เขาไม่กล้าเอาไก่ของตัวเองไว้นอกบ้านเพราะกลัวศพจะกินไก่ของตนเอง ทุกคนในงานต่างกล่าวเป็นเสียงเดียวกันว่า เป็นไปได้ที่ศพนั้นจะกินไก่ได้ ฝั่งเจ๊าะเกอะโดะจึงได้บอกกับทุกคนว่า ถ้าหากศพกินไก่ของตนเองจริง ตนจะขอนำศพนี้กลับไปด้วยเมื่อทุกคนเห็นว่าไม่มีทางที่ศพจะกินไก่ได้ จึงตกลงรับคำเจ๊าะเกอะโดะ จนกระทั่งทุกคนต่างร้องลำนำในงานศพจนดึกดื่นและได้เผลอหลับไป ฝ่ายเจ๊าะเกอะโดะเมื่อเห็นว่าทุกคนหลับหมดแล้วจึงได้ฆ่าไก่ตัวเองและไปยัดไว้ใต้เสื่อที่ห่อศพไว้พอรุ่งเช้าทุกคนตื่นมาจึงเห็นว่าไก่นั้นได้ตายอยู่ใต้ศพ ขณะเดียวกันเจ๊าะเกอะโดะเองก็ทำทีเป็นตามหาไก่ของตนเอง จนมาถึงในงานศพ ทุกคนในงานจึงได้บอกกับเจ๊าะเกอะโดะว่าไก่ของเขาได้ตายอยู่ใต้ศพจริงๆ เมื่อเป็นเช่นนั้นจะเกอะโดะจึงได้แบกเอาศพนั้นไป

จนมาถึงในป่าใหญ่ ซึ่งเป็นแหล่งต้นน้ำและมีควาญช้างกำลังเลี้ยงช้างอยู่เจ๊าะเกอะโดะจึงบอกกับควาญช้างว่าตนเองได้พาตามาในป่าด้วยอยู่บริเวณใกล้ๆนี้ ตนกำลังจะออกไปหาอาหารให้ตา อยากให้ควาญช้างช่วยดูช้างให้ดี อย่าให้ช้างไปทำร้ายตาตนเองได้ ไม่เช่นนั้นตนจะต้องเอาช้างไป ฝ่ายควาญช้างก็รับปากว่าจะดูแลไม่ให้ช้างตนไปทำร้ายตาของเจ๊าะเกอะโดะได้ เจ๊าะเกอะโดะทำทีเดินจากไปจากนั้นได้แอบขึ้นหลังช้างตัวหนึ่งและขี่ช้างตัวนั้นไปแทงศพที่ตนแบกมาจนเละ งวงช้างเต็มไปด้วยเลือด จากนั้นเขาก็หนีไป กระทั่งควาญช้างได้มาพบช้างของตนที่งวงเต็มไปด้วยเลือด จึงคิดว่าช้างตนนั้นคงไปแทงตาของเจ๊าะเกอะโดะเข้า พร้อมๆกับที่เจ๊าะโดะเองทำทีเดินเข้ามาเห็นงวงช้างอาบไปด้วยเลือด จึงกล่าวว่าช้างได้ฆ่าตาของตนเองตาย จึงได้ยึดเอาช้างนั้นและเดินจากไป

เจ๊าะเกอะโดะออกเดินทางต่อไปจนไปพบกับคนเมืองที่กำลังแบกหม้อมา เขาถึงตะโกนถามขอแลกหม้อของคนเมืองกับช้างของตนเอง คนเมืองดีใจเป็นอย่างยิ่งยอมแลกหม้อของตนเองกับช้างเจ๊าะเกอะโดะทันที เจ๊าะเกอะโดะแบกหม้อเดินต่อไปเรื่อยๆระหว่างที่เดินอยู่เกิดสะดุดล้ม ทำให้หม้อแตกกระจาย เขาจึงเก็บเศษหม้อจากพื้นแล้วเดินต่อไปจนถึงหมู่บ้านหนึ่ง เจ๊าะเกอะโดะได้ยินคนเล่าลือกันในหมู่บ้านว่า ลูกสาวของพระราชานั้นไม่ยอมปริปากพูดคุยกับใครเลย หากมีใครที่สามารถทำให้นางยอมเปิดปากคุยด้วยได้ คนนั้นจะได้แต่งงานกับนาง เจ๊าะเกอะโดะจึงเกิดสนใจอยากไปหาลูกสาวพระราชา ในระหว่างทางที่เดินทางไปเขาได้เห็นนกตัวหนึ่ง (ภาษากะเหรี่ยงเรียกว่าโถ่กุระ ภาษาไทย คือ นกกวัก) จะชอบทำเสียง “กุ ระ แว๊กๆ” เขาจึงเขวี้ยงเศษหม้อไปยังนกตัวนั้นจนตาย จากนั้นได้คั่วนกตัวนั้นเพื่อให้ได้น้ำมันนกออกมา และเก็บน้ำมันนกนั้นไว้ พอไปถึง เจ๊าะเกอะโดะเห็นลูกสาวพระราชากำลังทอผ้าอยู่ เจ๊าะเกอะโดะพยายามชวนคุยเท่าไหร่ นางก็ไม่ตอบ ไม่ยอมคุยด้วย และได้หนีกลับเข้าห้องไป ฝ่ายเจ๊าะเกอะโดะ เมื่อลูกสาวพระราชาเดินจากไป เขาจึงนำเอาน้ำมันจากนกที่ถือติดตัวมาทาลงไปบริเวณที่นางนั่งทอผ้า จนเมื่อนางเดินกลับมานั่งทอผ้า พอขยับตัวแต่ละทีตรงก้นของนางก็จะมีเสียงคล้ายเสียงนกดังออกมาไม่ยอมหยุด ฝ่ายพระราชาเมื่อเห็นดังนั้นจึงได้ป่าวประกาศออกไปว่าหากใครสามารถทำให้เสียงบริเวณก้นเจ้าหญิงหายไปได้ จะยอมยกลูกสาวให้แต่งงานกับคนๆนั้น พอเจ๊าะเกอะโดะได้ยินดังนั้นจึงได้นำเอาน้ำมันไปทาซ้ำอีกครั้งเสียงนั้นก็หายไป เมื่อชายหนุ่มคนอื่นเห็นว่าเจ๊าะเกอะโดะแค่เอาน้ำมันไปทาแล้วเสียงนั้นก็หายไป ทุกคนต่างก็บอกว่าตนก็สามารถทำได้เช่นกัน ฝ่ายเจ๊าะเกอะโดะเมื่อได้ยินดังนั้นจึงได้เอาน้ำมันจากนกไปทาซ้ำบริเวณที่เจ้าหญิงนั่งอีกครั้ง จนเกิดเสียงขึ้นมาอีก ชายหนุ่มในหมู่บ้านต่างเอาน้ำมันไปทาเพื่อทำให้เสียงหายไป แต่ไม่ว่าใครก็ไม่สามารถทำให้เสียงนั้นหายไปได้ จนสุดท้ายทุกคนต้องกลับไปขอร้องให้เจ๊าะเกอะโดะกลับไปช่วยอีกครั้ง เมื่อทำสำเร็จเจ๊าะเกอะโดะจึงได้แต่งงานกับลูกสาวพระราชราในที่สุด (เล่าโดย พาตี่ตือลือ ช่อง ยูทูป Karen Harp : นิทานกะเหรี่ยง เรื่องนายขี้เกียจ ตอนขี้ไคลพบรัก Karen tale episode 1 a lazy man แปลและเรียบเรียงโดย น.ส.จารุวรรณ อุทาปา)

ในส่วนของผู้เขียนเองเห็นว่าเจ๊าะเกอะโดะ เป็นตัวละครในนิทานกะเหรี่ยงซึ่งจะมีนิทานหลายเรื่องที่พูดถึงเจ๊าะเกอะโดะเป็นตัวละครที่นำเสนอให้เห็นถึงความมีเล่ห์เหลี่ยม ความเป็นคนเจ้าเล่ห์ มีความฉลาดแกมโกง ถึงแม้จะได้ชื่อว่าเป็นคนขี้เกียจแต่เขามักจะมีเชาว์ปัญญาที่ใช้ความขี้เกียจนั้นมาใช้ให้เกิดประโยชน์กับตัวเอง เจ๊าะเกอะโดะจึงได้ขึ้นชื่อว่าเป็น ศรีธนนท์ชัย ในฉบับของคนกะเหรี่ยง

เรื่องเล่าพื้นถิ่น

ตัวอย่างตำนานบ้านหนองเต่า อ.แม่วาง จ.เชียงใหม่

ตำนานบ้านหนองเต่า ถูกเล่าผ่านในงานของวินัย บุญลือ (2545) ว่า ก่อนที่จะมีชื่อเรียกอย่างเป็นทางการว่าบ้านหนองเต่าหรือ “นอ ต่อ ปู” ตามสำเนียงปกาเกอะญอ หมู่บ้านขุนห้วยแม่สะป๊อก (แหม่เปาะคี) แห่งนี้มีชื่อเรียกตามหนองน้ำใหญ่ท้ายหมู่บ้านเป็นภาษาคำเมืองว่า “หนองต้าว” หรือ หนองที่หกล้ม แต่ปกาเกอะญอเรียกว่า “โหน่ แอะ เอาะ” ซึ่งมีลักษณะเหมือนรอยมนุษย์ดึกดำบรรพ์ล้ม รูปลักษณ์ของหนองนี้จึงเป็นเหมือนรูปพรรณมนุษย์ตรงส่วนที่ลึกที่สุดคือหัวของมนุษย์ ส่วนท้องและลำตัวจะกว้างขึ้น แขนและขาก็จะกางออกไปคนละทิศคนละทางเล่ากันมาว่า มนุษย์ดึกดำบรรพ์ผู้นี้ ชื่อ “ชิกือ” หรือผู้ทำร้ายโลก ขณะที่เขาหนีตายจากการไล่ล่าของพระเจ้าผู้สร้างโลก เกิดสะดุดล้มลงจนกลายเป็นบึงใหญ่แห่งนี้ ส่วนรอยแยกที่ปรากฏบนดอยผาแง่ม พาดไปถึงภูเขาใหญ่ซึ่งอยู่ถัดจากหนองเต่า คือ รอยดาบของพระผู้สร้างที่ใช้ฟัน “ชิกือ”

ตำนานที่สอง คือ แหม่เปาะคี คำว่า“เปาะ” แปลว่า กระท่อมหรือฮ่างในภาษาคำเมือง ซึ่งมีตำนานเล่าว่าขุนห้วยแม่สะป๊อกนี้ คนลัวะเคยไปล่าเก้งยิงกวางและสร้างกระท่อมเพิงพักในบริเวณแถบขุนห้วยนี้ ชาวปกาเกอะญอจึงเรียกขุนห้วยแม่สะป๊อกว่า “แหม่ เปาะ คี” ที่ตั้งกระท่อมและเรียกห้วยแม่สะป๊อกว่า “แหม่ เปาะ โกละ” จนถึงปัจจุบันนี้ แต่เมื่อคนพื้นราบขึ้นมาสัมพันธ์กับคนบนดอยก็เรียก “แหม่ เปาะ โกละ” เป็นแม่สะป๊อก

ชาวบ้านยังให้ความหมายอีกว่า คำว่า “เปาะ” ยังมีความหมายถึงตรวนล่ามช้างหรือ “เกอะ ชอ อะ เปาะ” เพราะในสมัยโบราณชาวปกาเกอะญอจะมาปล่อยช้างแถบนี้และที่ขุนห้วยแม่สะป๊อกนี้เอง ช้างหลุดจากตรวนและหนีเข้าป่าจึงเรียกห้วยนี้ว่า “แหม่เปาะโกละ” เช่นเดียวกัน (วินัย บุญลือ, 2545: 41)

สำนวนสุภาษิต

ต่อไปนี้จะเป็นการยกตัวอย่างสำนวนสุภาษิตของคนกะเหรี่ยงทั้งนี้สำนวนสุภาษิตของคนกะเหรี่ยงมักถูกนำมาใช้เพื่อเป็นข้อคิด คติเตือนใจเพื่อสั่งสอนลูกหลานคนกะเหรี่ยง

สำนวนสุภาษิตเกี่ยวกับการดูแลทรัพยากร

คนกะเหรี่ยงมีชีวิตที่ผูกพันกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม มีวิถีการดำรงชีวิตที่พึ่งพาธรรมชาติ โดยเฉพาะวิถีชีวิตของการทำไร่หมุนเวียนที่ต้องอาศัยดิน น้ำ ป่า เพื่อให้ได้ผลผลิตเพื่อนำไปสู่ความอยู่รอด ความผูกพันที่คนกะเหรี่ยงมีต่อธรรมชาตินั้น สะท้อนผ่านสำนวนสุภาษิตของคนกะเหรี่ยงมากมายหลายบท เพื่อเป็นการบอกเล่าเรื่องราว วิถีชีวิตและเพื่อเป็นช่องทางในการสื่อสาร และสั่งสอนลูกหลานคนกะเหรี่ยงผ่านสำนวนสุภาษิตเหล่านั้น ตัวอย่างสำนวนสุภาษิตของคนกะเหรี่ยงในส่วนที่เกี่ยวข้องกับทรัพยากรธรรมชาติ ดิน น้ำ ป่า เช่น

เอาะ ที เก่อ ตอ ที เอาะก่อ เก่อ ตอ กอ = กินน้ำรักษาน้ำ ใช้ดินทำกินให้รักษาดิน

ความหมาย น้ำที่ใช้มีความจำเป็นต่อชีวิตฉะนั้นเมื่อใช้แล้วต้องรักษาแหล่งน้ำที่ทำให้มีน้ำไหลตลอดปีดินที่เราใช้เราควรจะรักษาความอุดมสมบูรณ์ถ้าเราไม่รักษาการเพาะปลูกพืชต่างๆก็จะได้ผลผลิตที่ไม่ดี หน้าดินก็เสื่อมโทรม

เอาะ เดะ เก่อ ตอ เล = กินเขียดให้รักษาผา

ความหมาย ผาเป็นแหล่งเพาะพันธุ์เขียด ในฤดูวางไข่ผาจะเป็นแหล่งเพาะพันธุ์และแหล่งวางไขที่ดีที่สุดของเขียด คนกะเหรี่ยงจะนำเขียดมาทำอาหาร เพราะฉะนั้นสุภาษิตบทนี้จึงสอนให้คนกะเหรี่ยง รู้จักรักษาแหล่ง หรือ ต้นกำเนิดของอาหาร คือเขียด แทนที่จะสอนให้ดูแลรักษาแค่เขียด แต่มากกว่าไปนั้นคือการสอนให้ลูกหลานดูแลรักษาตั้งแต่แหล่งที่มา คือรักษาตั้งแต่ผา ถือเป็นเชาว์ปัญญาที่ล้ำค่าของคนกะเหรี่ยง

เอาะ ญ่า เก่อ ตอ กวิ = กินปลา ให้รักษาแหล่งน้ำ

ความหมาย แหล่งน้ำที่เราอาศัยใช้ทำมาหากิน เราต้องคำนึงถึงผลกระทบต่อสัตว์น้ำที่อยู่ในน้ำด้วย ปลาอาศัยอยู่ในน้ำ และคนกะเหรี่ยงก็จับปลามาทำอาหาร เพราะฉะนั้นถ้าอยากมีปลาไว้กิน ก็ต้องดูแลน้ำ ซึ่งเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของปลาด้วย